Για μια κριτική ανθρωποκεντρική ψυχιατρική

Η τρέχουσα κοινωνικο-οικονομική κρίση που πλήττει την Ευρώπη και ιδιαιτέρως τη χώρα μας, διαμόρφωσαν μία νέα οδυνηρή πραγματικότητα, στην οποία οι ανάγκες για φροντίδα ψυχικής υγείας παρουσιάζουν ραγδαία αύξηση. Νέες μορφές ψυχοπαθολογίας και κοινωνικής οδύνης καλούν την ψυχιατρική και ευρύτερα επιστημονική κοινότητα να επανεξετάσει το ερώτημα του «τι είναι φυσιολογικό» και τι είναι «παθολογικό»; Την κατάσταση παρουσιάζει στο νέο του βιβλίο, Σύγχρονα Θέματα Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής (εκδόσεις τόπος), ο Στέλιος Στυλιανίδης, το οποίος την επίσημη πρώτη του σήμερα στις 18.00 στον Ιανό.

Απέναντι σε αυτή την πολυπλοκότητα των νέων αναγκών, η Κοινωνική και Κοινοτική Ψυχιατρική, ως «όχημα παροχής υπηρεσιών», διευρύνει τα πεδία των ερευνών της, και αναπτύσσει δυναμική σχέση με άλλα πεδία, όπως της Επιδημιολογίας, της Δημόσιας Υγείας, της Φιλοσοφίας, της κριτικής Κοινωνιολογίας, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας της Ψυχανάλυσης, της Ψυχοθεραπείας και της Παιδοψυχιατρικής.

Το βιβλίο, Σύγχρονα Θέματα Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής (εκδόσεις τόπος), καρπός της γόνιμης συνεργασίας επαγγελματιών ψυχικής υγείας από διαφορετικά πεδία, πραγματεύεται βασικές θεωρητικές και ιστορικές έννοιες της Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής και παρουσιάζει τις σύγχρονες τάσεις και δεδομένα, αναδεικνύοντας καλές πρακτικές Κοινοτικής Ψυχιατρικής τόσο στην Ελλάδα όσο και στον Ευρωπαϊκό χώρο.

Οι επαγγελματίες συναντώνται στη βάση του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου για την αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας και συμβάλλουν στην κατανόηση εννοιών και πρακτικών στο πλαίσιο της Προαγωγής και αγωγής ψυχικής υγείας, της Ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, της Ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης.

Παράλληλα, προτείνουν καινοτόμες θεωρίες και πρακτικές, αλλά και νέες προσεγγίσεις, όπως εκείνες του μοντέλου Recovery, του ACT, της κουλτούρας της ενδυνάμωσης, της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ψυχική υγεία και της εταιρικής σχέσης με τους συλλόγους οικογενειών και ληπτών, προκειμένου να συγκροτηθεί και να εμπεδωθεί και στη χώρα μας ένα νέο παράδειγμα ψυχικής υγείας, στην κατεύθυνση μιας κριτικής ανθρωποκεντρικής ψυχιατρικής.

Απόσπασμα από την εισαγωγή της M. Amering, καθ. Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής της Βιέννης

[…] Η πραγματικότητα είναι ότι η παραμονή στο νοσοκομείο καταλαμβάνει ένα μικρό μέρος χρόνου από τη ζωή των ασθενών. Η ψυχιατρική θεραπεία γίνεται ουσιαστικά στην κοινότητα. Στην κοινότητα είναι που οι επαγγελματίες των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών αναλώνονται για να βοηθήσουν τον κόσμο – σε περιόδους κρίσης, όπως και σε περιπτώσεις μακροχρόνιων αναγκών. Οι ανάγκες αυτές έχουν να κάνουν με διαφορετικούς τύπους φροντίδας που χρειάζονται τα άτομα αυτά, σε διάφορους ρόλους στη ζωή τους στην κοινότητα.

Όλες αυτές οι δραστηριότητες και οι αλληλεπιδράσεις στην κοινότητα συνιστούν την κοινωνική ψυχιατρική: πρόληψη, ίαση, αποκατάσταση, παροχή υποστήριξης στις συνθήκες της καθημερινής πραγματικής ζωής, θεραπεία και ενδυνάμωση ατόμων και κοινοτήτων απέναντι σε όλα αυτά που συνιστούν την κοινοτική ζωή.

[…]Ο Καθ. Στέλιος Στυλιανίδης χαίρει της υψηλότερης εκτίμησης στην διεθνή κοινότητα σχετικά με την έρευνα, την πολιτική αλλά και την πρακτική ψυχικής υγείας. Η εμπειρία του καλύπτει διάφορα πεδία εργασίας, από την ίδρυση και ανάπτυξη οργανισμών και κινημάτων μέχρι ηγετικές θέσεις σε παγκόσμιους οργανισμούς, κλινική πρακτική σε διαφορετικά πλαίσια και δράσεις σε επίπεδο οργάνωσης και πολιτικών σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο για μια μακρά χρονική περίοδο – μία χρονική περίοδο που έχει αντιμετωπίσει και επιφέρει τρομακτικές αλλαγές. Αυτός και η συγγραφική ομάδα του προσεγγίζουν την κατάσταση στην Ελλάδα σε διάφορα επίπεδα με σχετικές ιστορικές και θεωρητικές παραδοχές και μία ποικιλία πρακτικών παραδειγμάτων από διαφορετικά μέρη και συνθήκες.

Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο

Η ψυχιατρική και ο διαφωτισμός, δηλαδή η εποχή της λογικής, διαχωρίζονται σε δύο βασικές γραμμές σκέψης. Από τη μία πλευρά είναι η σημασία της λογικής, η οποία μέσα από την προαγωγή της έννοιας της τάξης στην κοινωνία και τις τεχνικές λύσεις που μπορούν να δοθούν στο ανθρώπινο πρόβλημα δημιουργούν τα ρεύματα του μεγάλου εγκλεισμού, όπως έλεγε ο Foucault (1972), της μεγάλης εγκάθειρξης και μέσα από την τεχνική και τεχνολογική τους έκφραση καταλήγουν στη δημιουργία της ψυχιατρικής. Ενώ, μια άλλη γραμμή σκέψης του Διαφωτισμού εστιάζεται στο πρόσωπο, στη διερεύνηση της υποκειμενικότητας και τις καρτεσιανές μορφές της φαινομενολογίας και της ψυχανάλυσης.

Ο επιστημονικός αναγωγισμός, δηλαδή η υπεραπλούστευση πολύπλοκων ψυχοπαθολογικών φαινομένων και φαινομένων έκφρασης της ανθρώπινης ψυχικής και νοητικής λειτουργίας μέσα από την ακαδημαϊκή και παραδοσιακή ψυχιατρική, συγκροτείται στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο αναγωγισμός είναι μια απόπειρα εξήγησης όψεων της δικής μας νοηματοδότησης, η οποία καλύπτει πολλά επίπεδα (ψυχικό, κοινωνικό, νοητικό, ανθρωπολογικό, πολιτικό, ιστορικό) μέσα από οντότητες όπως για παράδειγμα γονίδια και νευρομεταβιβαστές. Αυτή η παράδοση του αναγωγισμού στην ψυχιατρική δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στη σημασία των εμπειρογνωμόνων, δηλαδή αυτών που κατέχουν το προνόμιο των αφηγητών σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν, στην τεχνολογική πλαισίωση των προβλημάτων και επομένως στην εστίαση και την εγκαθίδρυση των αιτιωδών διαδικασιών που μπορούν να χειραγωγηθούν επιστημονικά. Εάν δηλαδή δεν υπάρχει τεκμηρίωση δεν υπάρχει επιστημονική γνώση.

Και τέλος στη μεθοδολογική ατομικότητα, δηλαδή την εστίαση σε όψεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς ανεξάρτητα από το πλαίσιο που αυτές παρατηρούνται, για παράδειγμα τα συμπτώματα.

Επομένως, μιλώντας για τις κοινωνιολογικές βάσεις και την κριτική που ασκήθηκε στην παραδοσιακή ψυχιατρική προκειμένου να συγκροτηθεί και να υπάρξει ως σώμα γνώσεων και ως νέα κοινωνική πρακτική η κοινοτική ψυχιατρική, πρέπει να πούμε ότι το πρωταρχικό ενδιαφέρον της παραδοσιακής ψυχιατρικής βρίσκεται στην κατανόηση που βασίζεται αμιγώς στην επιστήμη και στην προώθηση θεραπευτικών προσεγγίσεων που βασίζονται στην τεχνολογία. Υπάρχει ένα δευτερογενές ενδιαφέρον της παραδοσιακής ψυχιατρικής που μπορεί απολύτως περιθωριακά να αγγίζει το νόημα, τις αξίες και τις σχέσεις. Σε αντίθεση με αυτή την επιστημολογική, ηθική και φιλοσοφική προσέγγιση, η μεταψυχιατρική, η κριτική ψυχιατρική που βεβαίως γέννησε την κοινωνική ψυχιατρική, εστιάζει το πρωταρχικό ενδιαφέρον στην ηθική και την ερμηνευτική της τρέλας, της κοινωνικής δυσφορίας, της κοινωνικής οδύνης αλλά και της αλλοτρίωσης. Επίσης αποδίδει δευτερογενές ενδιαφέρον στην ανάπτυξη και ανάλυση των ειδικών τεχνολογιών.

Επομένως το σκληρό βιοϊατρικό μοντέλο έχει στο κέντρο του τη βιολογία, την ψυχολογία και την κουλτούρα ενώ το ήπιο βιοϊατρικό μοντέλο, που είναι το μοντέλο στο οποίο βασίζεται η κοινωνική και κοινοτική ψυχιατρική, έχει στο κέντρο του την εμπειρία και η ψυχολογία, η ιδεολογία και η κουλτούρα επικαλύπτονται σε αυτό το επίπεδο. Δεν υπάρχει δηλαδή διαχωρισμός μεταξύ βιολογικού, ψυχολογικού κα πολιτισμικού κόσμου έξω από την απαρτιωμένη, πολύπλοκη και ιστορικά προσδιοριζόμενη ανθρώπινη εμπειρία.

[…] Ο Pinel, σύμφωνα με τον Foucault, δεν ελευθέρωσε τους τρελούς σπάζοντας τους τις αλυσίδες και συγκροτώντας μία ιατρική οντότητα, την ψυχική διαταραχή, αλλά την υποβάλλει σε μια νέα μορφή εξουσίας, την ιατρική εξουσία. Επομένως, σύμφωνα με την ανάλυση του Foucault, το Νοσοκομείο περιγράφεται σαν ένα πεδίο δυνάμεων εξουσίας και η τρέλα σαν ένα πόλος αντίστασης. Το να θεραπεύει και να ιάται κανείς, δεν είναι πια η αποκατάσταση της δικής του αλήθειας, αλλά η ίαση ή η θεραπεία διαμεσολαβείται μέσα από την υποταγή της σε ταυτότητες που επιβάλλονται από τους μηχανισμούς εξουσίας, που μέσω του ιατρικού λόγου εξορθολογίζουν τον κοινωνικό αποκλεισμό του διαφορετικού.

[…] Οι σύγχρονες ψυχιατρικές θεραπείες και παρεμβάσεις δεν στηρίζονται στην πραγματικότητα σε επιστημονικά ουδέτερες ενδείξεις και τεκμήρια. Οι σύγχρονες ψυχιατρικές τεχνολογίες καθορίζονται από θέσεις, προτεραιότητες, νοήματα και αξίες  της αγοράς. Στην πραγματικότητα, οι σύγχρονες ψυχιατρικές παρεμβάσεις βασίζονται στον συστηματικό χειρισμό των νοημάτων, των ελπίδων και των προσδοκιών για σύντομη και αποτελεσματική θεραπεία του πληθυσμού και βεβαίως των εσωτερικευμένων προσδοκιών αυτό-πραγμάτωσης και ανέλιξης του μετα-νεωτερικού ανθρώπου.

[…] Εδώ συναντάμε ένα νέο πεδίο προσκλήσεων για την κοινωνική ψυχιατρική: Η κριτική σκέψη και η ανάδειξη της πολυπλοκότητας της οδύνης του υποκειμένου, όχι μόνο με όρους διαγνωστικούς, αλλά σε άμεση σύνδεση με το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό πλαίσιο που εμφανίζεται και εφαρμόζεται η ψυχοπαθολογία: Αυτή η «νέα κλινική» οφείλει να αποτελέσει ένα νέο πεδίο θεωρητικής και πρακτικής επένδυσης της κριτικής κοινωνικής ψυχιατρικής.

[…] οι μείζονες προκλήσεις που τίθενται απέναντι στους εταίρους του χώρου της ψυχικής υγείας και της μετέωρης ψυχιατρικής μεταρρύθμισης οφείλουν να έχουν χαρακτήρα «πρόληψης» και είναι οι εξής:

• Πρόληψη του αποκλεισμού ή της υποβάθμισης της ψυχικής υγείας από τις προτεραιότητες της κοινωνικής πολιτικής και της ευρύτερης πολιτικής της υγείας.
• Πρόληψη του περαιτέρω κατακερματισμού και αποδυνάμωσης του δικτύου των δομών ψυχικής υγείας και ο περιορισμός της επαγγελματικής εξουθένωσης των λειτουργών της.
• Ευρηματικότητα των θεραπευτικών ομάδων και των σχεδιαστών της πολιτικής δημόσιας υγείας ώστε να δοθούν καινοτόμες απαντήσεις σε ένα φάσμα νέων προβλημάτων κοινωνικής οδύνης, κοινωνικού αποκλεισμού και ψυχοπαθολογίας.
• Επεξεργασία νέων καινοτόμων δράσεων και συνέργειας, που να τεκμηριώνουν την αποτελεσματικότητά τους στις νέες συνθήκες και ευκαιρίες που αναδύονται από την παρατεταμένη κρίση.

[…] Σε μια ευρύτατη συστημική κρίση, όπως η σημερινή, είναι επιτακτική η ανάγκη ενεργού συμμετοχής των επαγγελματιών, του κινήματος των οικογενειών και των ληπτών στο χώρο της ψυχικής υγείας στην συν-διαμόρφωση πολιτικών παρεμβάσεων και προτάσεων, που να δρουν αποτελεσματικά τοπικά και να σχεδιάζουν παρεμβάσεις σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο.

Μια τέτοια οπτική καθορίζει και το πλαίσιο άσκησης μιας κριτικής ανθρωποκεντρικής ψυχιατρικής την οποία πραγματεύεται εκτενώς το βιβλίο σε διάφορα πεδία εφαρμογής της.

Παρουσίαση του βιβλίου σήμερα στον Ιανό

Οι εκδόσεις Τόπος και ο ΙΑΝΟS παρουσιάζουν το βιβλίο Σύγχρονα Θέματα Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής. Για μια κριτική ανθρωποκεντρική ψυχιατρική, του Στέλιου Στυλιανίδη.

Θα μιλήσουν οι:

Βασίλης Δημόπουλος Ψυχίατρος-Διδάσκων Ψυχαναλυτής της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας
Ελένη Νομίδου πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγων Οικογενειών για τη Ψυχική Υγεία
Δημήτρης Πλουμπίδης πρόεδρος Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας-καθηγητής στο πανεπιστήμιο Αθηνών
Φωτεινή Τσαλίκογλου συγγραφέας-καθηγήτρια στο Πάντειο πανεπιστήμιο
Αγγέλα Τριανταφύλλου πρόεδρος Συλλόγου για την Ψυχική Υγεία  Σ.Ο.Ψ.Υ. Πατρών-Γενική Γραμματέας Π.Ο.Σ.Ο.Ψ.Υ.

Θα συντονίσει ο Στέλιος Κούλογλου

* Ο Δρ. Στέλιος Στυλιανίδης είναι ψυχίατρος, διδάκτωρ του τμήματος Ιατρικής του Δημοκρίτειου Παν/μιου Θράκης, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, εθνικός εκπρόσωπος για την ψυχική υγεία στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.) και αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Εταιρείας για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση (WAPR).

 

Δημοσίευση: www.tvxs.gr