Η κοινοτοπία του θανάτου από COVID-19 (ΤΑ ΝΕΑ 28/01/2022)
Ετικέτα: COVID-19
Στέλιος Στυλιανίδης – Αντιμέτωποι με την επιδημία του φόβου. (ΤΟ ΒΗΜΑ, 05/01/2022)
Πηγή :https://www.tovima.gr/2022/01/05/society/stelios-stylianidis-antimetopoi-me-tin-epidimia-tou-fovou/
Ο καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής μιλάει για τις επιπτώσεις της COVID στην ψυχική υγεία, ιδιαίτερα για τα άτομα σε δυσμενή οικονομική θέση, και προτείνει αντίδοτα για το βίωμα της εσωστρέφειας.
Η πανδημία της COVID-19, ο εγκλεισμός και το social distancing έχουν επιβαρύνει πολύ την ψυχική μας υγεία. Σύμφωνα με στοιχεία του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, τον πρώτο χρόνο της πανδημίας, μέχρι τον Μάρτιο του ’21, η αύξηση της χρήσης των αντικαταθλιπτικών άγγιζε το 31% και των αγχολυτικών το 77%, ενώ η χρήση κοκαΐνης είχε τριπλασιαστεί! Την ίδια στιγμή, η φοβία όχι τόσο για τον ίδιο τον ιό αλλά για τον «άλλον», τον οποίο κοιτάζουμε με καχυποψία, αναμένεται να είναι μακροπρόθεσμη και δεν θα λήξει με τον έλεγχο της πανδημίας. Αυτό αναφέρει ο κ. Στέλιος Στυλιανίδης, ψυχίατρος – ψυχαναλυτής-ομαδικός αναλυτής, καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ).
Τα τελευταία δύο χρόνια η ζωή και η καθημερινότητά μας άλλαξαν άρδην εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Πόσο έχουν επιβαρύνει την ψυχική μας υγεία ο εγκλεισμός και το social distancing;
«Η πανδημία αποτελεί ένα συλλογικό τραύμα, δοκιμασία για την ανθεκτικότητα όλων μας. Σε πολλούς αποτελεί όχι απλώς μια ριζική αλλαγή της ρουτίνας της «κανονικότητας» αλλά μια ρήξη στον ψυχισμό, ο οποίος αδυνατεί να επεξεργαστεί με θετικό τρόπο το σοκ μιας δυστοπικής κοινωνικής πραγματικότητας. Το πέρασμα από την ταχύτητα του σύγχρονου τρόπου ζωής στην κοινωνική αποστασιοποίηση, στον εγκλεισμό και στην ακινησία έθεσε σε επερώτηση την ψυχοσωματική μας ισορροπία. Στο πριν, κυριαρχούσαν ο ακραίος καταναλωτισμός, η εξιδανίκευση του πλούτου, η ισχύς του χρήματος ως άμυνα απέναντι στο άγχος θανάτου, η ικανοποίηση του αγοραίου ναρκισσισμού μέσα από τα πολλά likes στα social media και η κουλτούρα του κενού. Με την πανδημία υπάρχουν τεκμηριωμένες έρευνες και στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο που δείχνουν με διαφορετικές διαβαθμίσεις τη μεγάλη αύξηση των λεγόμενων κοινών ψυχικών διαταραχών (κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές ύπνου, φοβίες, κρίσεις πανικού), επιδείνωση των διαταραχών χαρακτήρα και συμπεριφοράς (αυτοκαταστροφικές και ετεροκαταστροφικές συμπεριφορές), δραματική αύξηση (50% το 2021 σε σχέση με το 2020) της ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών, αύξηση της κατανάλωσης ουσιών, της επιβλαβούς χρήσης αλκοόλ, των ψυχοτρόπων φαρμάκων. Σύμφωνα με στοιχεία του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, καταγράφεται τρεις φορές αύξηση της χρήστης κοκαΐνης από την αρχή της πανδημίας έως τον Μάρτιο του ’21, αύξηση 77% στην κατανάλωση της λοραζεπάμης (φαμακευτικής ουσίας με αγχολυτική δράση), αύξηση 31% των αντικαταθλιπτικών. Επίσης, η αλληλουχία των κρίσεων, από την οικονομική στην υγειονομική, επέτεινε τις ψυχοσωματικές εκδηλώσεις (κεφαλαλγία, άσθμα κ.λπ.) και τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, δείκτης μιας βαθύτερης παροδικής ή πιο μόνιμης ψυχικής αποδιοργάνωσης. Στα παιδιά και στους εφήβους παρατηρείται αύξηση των βίαιων και επιθετικών συμπεριφορών στο ενδοσχολικό περιβάλλον, αύξηση της κατάθλιψης, της αυτοκτονικότητας και των εθισμών, με κυρίαρχη την εξάρτηση από το Διαδίκτυο».
Το θέμα της εφετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας ήταν «Η ψυχική υγεία σε έναν άνισο κόσμο». Η πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας παραμένει άνιση και φαίνεται ότι η πανδημία διεύρυνε αυτές τις ανισότητες. Ποια είναι η κατάσταση στην Ελλάδα;
«Η κραυγαλέα ανισότητα είναι η πρόσβαση των πλούσιων και των φτωχών χωρών στα εμβόλια. Ο ΠΟΥ υπογράμμισε σε συστηματικές αναφορές του ότι η πανδημία έβαλε σε δοκιμασία τα ήδη εύθραυστα συστήματα δημόσιας υγείας όχι μόνο των αναπτυσσόμενων χωρών αλλά και των χωρών του δυτικού κόσμου. Οι ευχές των πολιτικών ηγεσιών για ενίσχυση της χρηματοδότησης, των ανθρώπινων πόρων, της διαθεσιμότητας και πρόσβασης σε νέες υπηρεσίες Υγείας τονίζουν το δραματικό χάσμα μεταξύ αιτημάτων για σωματική και ψυχική φροντίδα και διαθέσιμων πόρων. Ο χώρος της ψυχικής υγείας πλήττεται ακόμα περισσότερο από την υποχρηματοδότηση γιατί για πολύ καιρό βρισκόταν χαμηλά στις προτεραιότητες, παρά τους τεκμηριωμένους δείκτες σε παγκόσμιο επίπεδο για αύξηση της κατάθλιψης, των αυτοκτονιών και των εξαρτήσεων. Στη χώρα μας, από προηγούμενες επιδημιολογικές έρευνες στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, προέκυπτε ότι μόνο ένας στους τέσσερις πολίτες που υπέφεραν από μια κοινή ψυχική διαταραχή είχε πρόσβαση σε βοήθεια, σε ψυχολογική-ψυχιατρική φροντίδα, και αυτή εν πολλοίς ανεπαρκής. Η αύξηση των ψυχικών διαταραχών στη διάρκεια της πανδημίας όξυνε ακόμα περισσότερο το έλλειμμα κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, τις ανισότητες στην πρόσβαση σε αξιόπιστες υπηρεσίες και συχνά φαινόμενα «αυτοθεραπείας» μέσα από την άλογη θεραπεία υπνωτικών, αγχολυτικών και αντικαταθλιπτικών. Οι ψυχιατρικές διαταραχές επιβαρύνουν άνισα τα άτομα που βρίσκονται σε δυσμενή κοινωνική και οικονομική θέση».
Η μεγαλύτερή μας φοβία παραμένει αυτή για τον «άλλον». Κοιταζόμαστε πλέον καχύποπτα. Ποιες θεωρείτε ότι θα είναι οι μακροχρόνιες επιδράσεις;
«Η γενικευμένη καχυποψία δημιουργεί παράλογους φόβους όχι μόνο μετάδοσης του ιού αλλά και απειλής του ανοίκειου που υπόρρητα ενυπάρχει στον ανθρώπινο ψυχισμό. Στην ουσία μιλάμε για τον φόβο όχι μόνο ενός εξωτερικού κινδύνου που εκπροσωπείται από τον ιό αλλά για τον φόβο μιας εσωτερικής κατάρρευσης, με αποτέλεσμα να εξασθενούν σημαντικά οι ψυχικές άμυνές μας. Η επίδραση αυτού του φόβου θα είναι μακροπρόθεσμη και δεν θα λήξει με τον έλεγχο της πανδημίας».
Οι επιδράσεις στην κοινωνική συνοχή; Ξαφνικά έχουμε διχαστεί και έχουμε αρχίσει να απομακρυνόμαστε. Αυτό μπορεί να μεταφραστεί και σε διάσπαση στην κοινωνία;
«Η διχοτόμηση μεταξύ εμβολιασμένων/αντιεμβολιαστών, σε συνδυασμό με την ατελέστατη εφαρμογή πειθούς και πολιτικών προαγωγής της ψυχικής υγείας, δημιουργεί μια ανεξέλεγκτη πόλωση, η οποία συμβάλλει στην εξασθένηση της ατομικής και συλλογικής ψυχικής άμυνας. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει την τεράστια σημασία του κοινωνικού κεφαλαίου στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας μιας κοινότητας. Το οριζόντιο κοινωνικό κεφάλαιο είναι οι δεσμοί και τα δίκτυα μεταξύ μας, ο εθελοντισμός, η συμμετοχή στα κοινά, στις αξίες της αλληλεγγύης και της ανθρωπιάς, στοιχεία που ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και τη διαπροσωπική εμπιστοσύνη. Το κάθετο κοινωνικό κεφάλαιο είναι η σχέση των πολιτών με τους θεσμούς. Νομίζω πώς έχουμε αποτύχει παταγωδώς στο δεύτερο, με το σοβαρότατο έλλειμμα βασικής εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους διαχειριστές της πανδημίας. Χωρίς πειθώ και εμπιστοσύνη ενισχύεται η αδιαφοροποίητη μάζα των αντιεμβολιαστών».
Τελικά η επιδημία του φόβου είναι εξίσου επικίνδυνη με την επιδημία του κορωνοϊού ή ενδεχομένως χειρότερη;
«Η επιδημία του φόβου συνοδεύεται από τη βαθύτερη ανασφάλεια και αβεβαιότητα για το μέλλον. Η απειλή και το άγχος θανάτου ενισχύουν ψυχικούς μηχανισμούς εσωτερίκευσης του φόβου και μέσω της παραπληροφόρησης τροφοδοτούν έναν φαύλο κύκλο ελλείμματος ελπίδας και καχυποψίας, η οποία αγγίζει την παρανοειδή ετοιμότητα. Θα χρειαστεί πολύς χρόνος και ουσιαστική ενίσχυση των οργανωμένων παρεμβάσεων δημόσιας ψυχικής υγείας σε συνεργασία με τους θεσμούς για να μειωθούν η ψυχοκοινωνική οδύνη, το στρες, η δυσφορία και τελικά να σπάσει η παθογένεια που περιγράψαμε».
Ποιο θα μπορούσε να είναι το αντίδοτο απέναντι στην εσωστρέφεια που έχουν επιβάλει οι συνθήκες της πανδημίας, ώστε να διατηρήσουμε την ψυχική μας ισορροπία;
«Η ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών, των ψυχικών και συναισθηματικών επενδύσεων καθενός, η συνειδητοποίηση και ο αναστοχασμός του τέλους της παντοδυναμίας μας και των ψευδών ναρκισσιστικών επιβεβαιώσεων μπορούν να αποτελέσουν αντίδοτο στο βίωμα της καχυποψίας και της εσωστρέφειας, μια επένδυση στην ελευθερία και στην ελπίδα χωρίς ψευδαισθητικό εξορκισμό του άγχους θανάτου»
“Τείχος εμπιστοσύνης πριν από το τείχος ανοσίας”, του Στέλιου Στυλιανίδη (ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 12/09/2021
Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ της Κυριακής 12/09/2021.
To 2019, μόλις έναν χρόνο πριν από την έναρξη της πανδημίας Covid-19, ο Π.Ο.Υ. ανακήρυξε
τη «διστακτικότητα απέναντι στον εμβολιασμό» (vaccine hesitancy) ως μία από τις 10
μεγαλύτερες απειλές για την παγκόσμια υγεία.
Σήμερα η δραματική αυτή βεβαιότητα έχει ενισχυθεί περαιτέρω, χωρίς να μπορεί να γίνει
επιστημονικά στέρεος διαχωρισμός και διαφοροποίηση στην άμορφη μάζα των
αντιεμβολιαστών και, κατά συνέπεια, να αναδυθεί μέσα από την αναζήτηση της
καταλληλότερης μεθοδολογίας μια πιο αρμονική και λιγότερο διχαστική σχέση μεταξύ πειθούς
και καταναγκασμού-συμμόρφωσης.
Τέτοιου τύπου απλουστευτικές διχοτομήσεις έχουν ως αποτέλεσμα την ανατροφοδότηση ενός
φαύλου κύκλου ανταγωνισμού μεταξύ του επιστημονικού λόγου και του αντιεμβολιαστικού
φανατισμού, ο οποίος απέχει πολύ από τον στόχο της οικοδόμησης μιας αλυσίδας
εμπιστοσύνης βασισμένης στον ορθολογισμό.
Σύμφωνα με πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα (Washington Post 8/2021), οι δύο κυρίαρχοι
λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι επιλέγουν να μην εμβολιαστούν είναι το γεγονός ότι το
εμβόλιο είναι ένα νέο σκεύασμα και η πιθανότητα εμφάνισης άγνωστων παρενεργειών.
Σχεδόν ο μισός μη εμβολιασμένος πληθυσμός των ΗΠΑ ανησυχεί περισσότερο για τις πιθανές
παρενέργειες του εμβολίου παρά για τη νόσηση από Covid-19.
Ένας άλλος λόγος που καθιστά τον πληθυσμό διστακτικό και καχύποπτο απέναντι στην κρατική
πολιτική των εμβολιασμών είναι το «βίωμα μιας διαρκώς συρρικνούμενης ελευθερίας μέσα
από την επιβολή κακοποιητικών νόμων» (R. Kempf, Monde diplomatique, 9/2021).
Σύμφωνα με έγκριτους Γάλλους νομικούς, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού παραπέμπει
σε όρους επείγοντος κοινωνικού ελέγχου και πιθανής χρήσης ευαίσθητων προσωπικών
δεδομένων για άλλους σκοπούς.
Κατά σειρά φθίνουσας ισχύος (Hornsey et al. 2018), εντοπίζονται ισχυρότερες
αντιεμβολιαστικές αντιλήψεις σε όσους (α) εκδηλώνουν υψηλά επίπεδα συνωμοσιολογικής
σκέψης, (β) εκδηλώνουν υψηλή αντιδραστικότητα, (γ) αναφέρουν υψηλά επίπεδα απέχθειας
απέναντι στο αίμα και τις βελόνες και (δ) έχουν ισχυρές ατομιστικές/ιεραρχικές κοσμοθεωρίες.
Επιπλέον, οι Jensen et al. (2021), μελετώντας συγκεκριμένα τις επικρατέστερες θεωρίες
συνωμοσίας για την πανδημία Covid-19, εντόπισαν σημαντικές συσχετίσεις με την ηλικία (το
30% των ατόμων 30-39 ετών συμφώνησε πως η πανδημία αποτελεί μέρος ενός πλάνου για την
παγκόσμια εγκαθίδρυση των υποχρεωτικών εμβολιασμών), τον τόπο διαμονής (υψηλότερη
αποδοχή του εμβολιασμού σε μεγάλες πόλεις, όπως το Βερολίνο), το μεταναστευτικό
πολιτισμικό υπόβαθρο (οι μετανάστες εκφράζουν περισσότερες συνωμοσιολογικές απόψεις)
και το χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης.
Ενδιαφέρον έχει, εξάλλου, η παρατήρησή τους ότι η συχνότητα χρήσης του Twitter
(μεγαλύτερα ποσοστά συνωμοσιολογικής σκέψης για την πανδημία μεταξύ των τακτικών
χρηστών της συγκεκριμένης πλατφόρμας) και άλλων εφαρμογών ανταλλαγής μηνυμάτων
λειτουργεί ενισχυτικά.
Σύμφωνα με τους Allington et al. (2021), η εκδήλωση δισταγμού απέναντι στον εμβολιασμό
κατά της Covid-19 συσχετίζεται με τη νεαρή ηλικία, το γυναικείο φύλο, το χαμηλό εισόδημα, το
χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, την υψηλή εξάρτηση από τα κοινωνικά δίκτυα ως πηγές
πληροφόρησης, τη χαμηλή εμπιστοσύνη απέναντι στην τηλεόραση και στον Τύπο ως πηγές
πληροφόρησης, την υπαγωγή σε μη λευκές εθνοτικές ομάδες, τον χαμηλό αντιλαμβανόμενο
κίνδυνο νόσησης από Covid-19, τη χαμηλή εμπιστοσύνη προς τους επιστήμονες και τους
υγειονομικούς, καθώς και τη χαμηλή εμπιστοσύνη προς την κυβέρνηση.
Οι υποψίες περί συνωμοσίας γύρω από την πανδημία Covid-19 και οι γενικότερες στάσεις
απέναντι στα εμβόλια εξηγούν το 35% της διακύμανσης των στάσεων απέναντι στον
εμβολιασμό κατά της Covid-19.
Είναι γνωστό από παλαιότερα (Haase et al. 2015) ότι οι ακτιβιστές του αντιεμβολιασμού
χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για τη διάχυση της ατζέντας τους, συχνά μέσα από τη δημοσίευση
αφηγηματικών αναφορών για δήθεν παρενέργειες των εμβολίων.
Στην επικοινωνία μηνυμάτων που αφορούν τον κλάδο της υγείας, η προβολή των
πληροφοριών με τη μορφή αφηγήσεων έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική ως προς την
πειθώ των αποδεκτών του μηνύματος.
Η έρευνα σχετικά με το φαινόμενο της πειθούς έχει δείξει πως η αντιλαμβανόμενη αξιοπιστία
μιας πηγής πληροφοριών μπορεί να λειτουργήσει ως έναυσμα για την ενίσχυση ή για την
απόρριψη ενός μηνύματος που επιχειρεί να επικοινωνήσει η πηγή στον δέκτη.
Η έρευνα της Kappa Research (24-5/8/2021) ανέδειξε μερικά ευρήματα που συνάδουν με τα
διεθνή ερευνητικά δεδομένα.
Το γεγονός ότι 59% των ανεμβολίαστων θα προτιμούσαν να νοσήσουν παρά να κάνουν το
εμβόλιο και 78% δεν θα εφαρμόσουν το μέτρο του υποχρεωτικού εμβολιασμού επιβεβαιώνει
το συμπέρασμα δύο γερμανικών μελετών ότι τα μηνύματα που παρουσιάζουν υψηλό
κίνδυνο/απειλή με στόχο την αύξηση των εμβολιασμών φέρνουν το αντίθετο αποτέλεσμα,
ενισχύοντας τις αντιλήψεις περί επικινδυνότητας του εμβολιασμού και τις αντιστάσεις, οι
οποίες εκφράζονται με άρνηση, δυσπιστία, έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στις
αρχές/θεσμούς που ασκούν την πίεση.
Η τεράστια διαφορά στο επίπεδο εμπιστοσύνης προς το ΕΣΥ και την κυβέρνηση μεταξύ
εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων, κατά την έρευνα της Kappa Research, με κοινό υπέδαφος
τη χαμηλότατη εμπιστοσύνη (9% κατά μέσο όρο, 14% οι εμβολιασμένοι και 1% οι
ανεμβολίαστοι) προς τα ΜΜΕ και τα κόμματα (21% οι εμβολιασμένοι, 5% οι ανεμβολίαστοι),
σε συνδυασμό με τα υψηλά ποσοστά άγχους, στρες, στενοχώριας και θλίψης, δείχνουν ότι θα
πρέπει να επανεξεταστεί δομικά η μέχρι τώρα προσέγγιση προαγωγής της δημόσιας υγείας.
Πολύ εύστοχα ο Guardian σε άρθρο της σύνταξής του(6/2021) υποστήριξε ότι μια νομοθετική
πράξη δεν πρέπει να υποκαθιστά την προσπάθεια να υπερβούμε τα πρακτικά και
συναισθηματικά εμπόδια προς τον εμβολιασμό, αλλά να τη συνοδεύει.
Το να ακούει κανείς τους αντιεμβολιαστές, αντί να τους απορρίπτει ως ανόητους και
συνωμοσιολόγους, είναι ο καλύτερος τρόπος για να αλλάξουν οι απόψεις τους απέναντι στον
εμβολιασμό.
Υπάρχουν καλές πρακτικές και επιτυχημένα προγράμματα προαγωγής και αγωγής υγείας,
διεθνώς αλλά και στη χώρα μας, τα οποία, με αντίστοιχα καλά εκπαιδευμένα στελέχη, μπορεί
να εφαρμοστούν σε ειδικές ομάδες ανεμβολίαστων προκειμένου να πειστούν και όχι να
στιγματιστούν. Είναι γνωστό άλλωστε πως ο στιγματισμός έχει ως αποτέλεσμα την ενίσχυση
της εσωτερικευμένης οργής και ασυνείδητα καταδιωκτικά-παρανοϊκά άγχη, τα οποία, μαζί με
την αβεβαιότητα, βρίσκονται στον πυρήνα της συνωμοσιολογικής-ανορθολογικής σκέψης.
Συμπέρασμα: Τείχος εμπιστοσύνης πριν από το τείχος ανοσίας.
Το να ντροπιάζουμε τους άλλους και να τους κάνουμε διαλέξεις για το τι πρέπει να γίνει δεν
θα μας προστατεύσει από την Covid-19. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να γίνει μόνο συζητώντας
μαζί τους και απαντώντας τεκμηριωμένα και υπομονετικά σε όλες τις αιτιάσεις/αντιρρήσεις
τους, ακόμη κι αν είναι βαθιά ανορθολογικές.
Συμμετοχή του καθ. Σ. Στυλιανίδη στο λεύκωμα του Δήμου Διονύσου «Μένουμε Σπίτι Δημιουργώντας: Έργα & Ημέρες με τον Covid-19»
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ:
Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Διονύσου παρουσιάζει την Κυριακή 18 Απριλίου στις 19:30 μ.μ. το Λεύκωμα που δημιούργησαν με πολύ μεράκι στον καιρό της πανδημίας 58 δημιουργικοί συμπολίτες μας. Η εκδήλωση, η οποία πραγματοποιείται με τη συμμετοχή εκλεκτών προσκεκλημένων, θα μεταδοθεί από το Κανάλι του Δήμου Διονύσου στο YouTube (μέσω livestreaming) στο σύνδεσμο https://bit.ly/3sXr8lr
Ακολουθούν όλες οι πληροφορίες σχετικά με τη δημιουργία του Λευκώματος καθώς και το πρόγραμμα της παρουσίασης. Επισημαίνουμε ότι τα περισσότερα τεύχη του Λευκώματος θα παραχωρηθούν για την οικονομική ενίσχυση του Ιδρύματος ΠΕΓΚΑΠ-ΝΥ.
«Με την έλευση του 2020 κανείς από εμάς δεν φανταζόταν ότι η ανθρωπότητα θα έδινε σύντομα ένα ακόμη οδυνηρό ραντεβού με την ιστορία. Η έναρξη και η παγκόσμια εξάπλωση του ιού COVID-19 αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί για όλους το απρόβλεπτο εκείνο γεγονός που ήρθε για να ανατρέψει όνειρα, σχέδια, προγράμματα, συνήθειες, καθημερινότητες και οτιδήποτε άλλο όριζε τις ζωές μας μέχρι τότε. Και, ασφαλώς, ήρθε προκειμένου να ανακατέψει την παγκόσμια τράπουλα και να υποδηλώσει ότι τίποτε πλέον δεν πρόκειται να είναι σαν και πριν. Τρεις γενιές θα έχουν να αφηγούνται για τον περιβόητο εγκλεισμό, για την καθημερινή καταγραφή του αριθμού των ασθενών, του αριθμού των ΜΕΘ, του αριθμού των διασωληνωμένων και τελικά του αριθμού των απωλειών. Ξαφνικά, τα πάντα στη ζωή μας εξαρτώνται από ένα οδυνηρό μέτρημα.
Η Τέχνη και ο Πολιτισμός είναι δύο παράγοντες οι οποίοι μπορούν τούτη την πρωτόγνωρη δυσκολία και την συμφορά των καιρών να την μετουσιώσουν σε κάτι ολότελα καινούριο αισιόδοξο και ελπιδοφόρο. Κι αυτό γιατί είναι άρρηκτα δεμένοι με την ακατάπαυστη ευρηματικότητα και δημιουργικότητα, τους δύο μοχλούς εξέλιξης του ανθρώπινου είδους.
Η ιδέα της έκδοσης του Λευκώματος με τίτλο «Μένουμε Σπίτι Δημιουργώντας: Έργα & Ημέρες με τον Covid – 19» από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Διονύσου γεννήθηκε πάνω στη συγκεκριμένη βάση. Πενήντα οκτώ συμπολίτες μας με καλλιτεχνικές και πνευματικές ευαισθησίες θέλησαν να επιχειρήσουν το φαινομενικά δύσκολο έως ακατόρθωτο. Ο καθένας μόνος του κι ωστόσο, μέσα στο συλλογικό πλαίσιο ενός Δήμου, επιχείρησαν, κατ’ ουσία, να ξορκίσουν το κακό. Να αναχαιτίσουν την οδυνηρή κατάσταση ή έστω να αντισταθούν μέσω της φαντασίας, της ευρηματικότητας και της δημιουργικότητάς τους.
Το αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς θα παρουσιαστεί διαδικτυακά την Κυριακή 18 Απριλίου 2021 και ώρα 19.30 και θα προβληθεί στο YouTube από το κανάλι του Δήμου στο σύνδεσμο https://bit.ly/3sXr8lr
Επίσημος καλεσμένος της εκδήλωσης ο διακεκριμένος ψυχίατρος, καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, Στέλιος Στυλιανίδης ο οποίος θα μιλήσει για τις επιπτώσεις της πανδημίας και του εγκλεισμού στην ψυχολογία μας και την ανάγκη διεξόδων και έκφρασης.
Την εκδήλωση θα χαιρετίσει ο Δήμαρχος Διονύσου Γιάννης Καλαφατέλης και θα προλογίσει ο Αντιδήμαρχος Παιδείας και Πολιτισμού Νίκος Καρυστινός.
Την παρουσίαση θα κάνει η Υπεύθυνη της Βιβλιοθήκης Χριστίνα Γιαννέτου και για την έκδοση θα μιλήσουν: η δασκάλα δημιουργικής γραφής Αφροδίτη Σφαιροπούλου εισηγήτρια και επιμελήτρια του λευκώματος, η ζωγράφος/εικαστικός Μαίρη Αρνή επιμελήτρια των εικαστικών συμμετοχών και ο καθηγητής φωτογραφίας Μιχάλης Καραγιάννης επιμελητής των φωτογραφικών συμμετοχών. Εκ μέρους του Ιδρύματος ΠΕΓΚΑΠ-ΝΥ, όπου θα δοθούν και τα περισσότερα τεύχη του Λευκώματος προς ενίσχυση του έργου του ιδρύματος, θα συμμετέχει ο Πρόεδρος του, Όμηρος Εμμανουηλίδης.
Το Λεύκωμα «Μένουμε Σπίτι Δημιουργώντας: Έργα & Ημέρες με τον Covid – 19» είναι έκδοση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Διονύσου και χρηματοδοτήθηκε με χορηγία από την εταιρία κοινωφελούς έργου «Αιγέας» του κ. Θανάση Μαρτίνου και με συμπληρωματικό κονδύλι από τον Δήμο Διονύσου
ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΔΙΟΝΥΣΟΥ».
COVID-19 ΣΤΗ ΕΛΛΑΔΑ: ΣΚΕΨΕΙΣ ΕΝΑΝ ΧΡΟΝΟ ΜΕΤΑ, του Σ. Στυλιανίδη (greekschannel.com)
Η πανδημία υπήρξε για τον πλανήτη αλλά και για την Ελλάδα μια τεράστια δοκιμασία, που άγγιξε όλες τις σφαίρες της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής: δημόσια υγεία και παιδεία, οικονομία, κοινωνικές σχέσεις, έρωτα, ψυχαγωγία, άθληση, παιχνίδι – κάθε πτυχή της συλλογικής και της ατομικής πραγματικότητας.
Στη χώρα μας η υγειονομική κρίση διαδέχθηκε μια σκληρή δεκαετή οικονομική κρίση και, επομένως, βρήκε την κοινωνία εξουθενωμένη, με έντονα αισθήματα απογοήτευσης αλλά και σπαράγματα ελπίδας για τη δυνατότητα ανάκαμψης.
Πέρα από την αβεβαιότητα και τον φόβο για το άγνωστο, που προκαλεί η ανεξέλεγκτη δράση ενός αόρατου ιού που μπορεί να προκαλέσει μια πολύμορφη κλινική εικόνα και ορισμένες φορές θάνατο, αυτό που συνειδητοποιήθηκε με βίαιο και τραυματικό τρόπο είναι ότι ο έλεγχος των φυσικών κινδύνων μέσω της επιστήμης δεν είναι πάντα εφικτός. Τη διάψευση αυτής της παντοδυναμίας ακολούθησε μια δραματική μεταβολή στην καθημερινή εργασία, στους ανθρώπινους δεσμούς μέσα από την αναγκαστική αποστασιοποίηση, στο διάχυτο άγχος θανάτου, στον στιγματισμό των νοσούντων αλλά και στην αυτοενοχοποίησή τους για τον κίνδυνο μόλυνσης οικείων τους.
Η ψυχική ζωή κυριαρχήθηκε από έντονο φόβο, άγχος, αγωνία για το μέλλον αλλά και από μια ασώματη επαφή. Η συναισθηματική έκφραση δεν θα έπρεπε να εκφράζεται με την αφή και το άγγιγμα. Ιδωμένη η πανδημία μέσα από αυτή την οπτική, αποτελεί επίθεση ενάντια στους διυποκειμενικούς δεσμούς, στα ζωντανά ανθρώπινα δίκτυα και τρόπους φυσικής συνεύρεσης των ανθρώπων. Όλο αυτό το τραυματικό κενό υποκαταστάθηκε από την τεχνολογία, από τις τηλε-σχέσεις, από μια νέα πραγματικότητα εξοικείωσης, συχνά σε βαθμό αλλοτρίωσης, με τον διαδικτυακό κόσμο.
Μια τέτοια πραγματικότητα ενεργοποίησε αρχέγονα βιώματα και πρωταρχικά άγχη μοναξιάς και αφανισμού, ένα γενικευμένο βίωμα επισφάλειας, την απειλή των ίδιων των ψυχικών και νοητικών λειτουργιών. Η αμεσότητα στις επαφές, ο πολιτισμός, οι παρέες, οι διακοπές, η διασκέδαση, το σεξ εκτός γάμου ή συμβίωσης υποκαταστάθηκαν από μια ελλειμματική για τον ψυχισμό εικονική πραγματικότητα, η οποία αποτελεί δραματική δοκιμασία για την ίδια την ανθεκτικότητα των ανθρώπινων δεσμών. Πώς όλα αυτά απεικονίζονται ως ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας σε μια σειρά από επιστημονικές έρευνες που διεξήχθησαν στη χώρα μας αυτό το χρόνο;
Ερευνητικά δεδομένα
Συνολικά αναδεικνύονται σοβαρές ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στο σύνολο του πληθυσμού, είτε έχουν νοσήσει είτε όχι.
-Τα παρατεταμένα περιοριστικά μέτρα έχουν οδηγήσει πολλούς σε αδράνεια, σε αισθήματα πλήξης και απόγνωση. Η αβεβαιότητα μπορεί να καταλήξει σε ψυχοσωματικά ή ψυχολογικά προβλήματα, κατάχρηση αλκοόλ και δυσλειτουργικές οικογενειακές και προσωπικές στρατηγικές αντιμετώπιση του άγχους. Η παραμονή στο σπίτι φέρεται να συνδέεται με την αύξηση των καταγγελιών ενδοοικογενειακής βίας (Giannopoulou – Tsobanoglou 2020).
-Άλλες έρευνες δείχνουν ότι ο φόβος της ασθένειας είναι πολύ συχνός ακόμη και σε άτομα που δεν ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες.
-Παράλληλα, επικρατούν διάχυτοι φόβοι για την οικονομική κατάσταση μετά το πέρας της πανδημίας.
-Η συνεχής επαγρύπνηση για συμπτώματα, η υψηλή συμμόρφωση με τις οδηγίες του ΕΟΔΥ και η πολύ συχνή εξέταση μπορεί να ενισχύσουν τα συμπτώματα φόβου.
-Καθοριστικοί παράγοντες της έντασης του φόβου είναι το γυναικείο φύλο, η μεγαλύτερη ηλικία και τα προϋπάρχοντα σοβαρά καταθλιπτικά και αγχωτικά συμπτώματα. Τα άτομα που έχουν ιστορικό ψυχικής ασθένειας είναι πιο ευάλωτα στο στρες σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό (Peppou et al 2020, Parlapani et al 2020).
Ως προς τις ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις στον γενικό πληθυσμό, αξίζει να αναφερθούν τα εξής:
-Το στρες και η έντονη ανησυχία που έχει προκαλέσει η πανδημία εμφανίζονται με τη μορφή αγχωδών συμπτωμάτων. Έρευνες έδειξαν συμπτώματα αγχώδους διαταραχής έως και στο 45% των συμμετεχόντων.
-Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, η κλινική κατάθλιψη στον γενικό πληθυσμό αγγίζει το 9,31% με ένα πλέον 8,5% να αντιμετωπίζει σοβαρή δυσφορία. Αυξημένο άγχος και συναισθήματα κατάθλιψης (συμπεριλαμβανομένων και των υποκλινικών περιπτώσεων) υπήρχαν σε περισσότερο από το 40% του πληθυσμού.
-Σε άτομα με προηγούμενο ιστορικό κατάθλιψης, το 23,31% εμφάνισε κατάθλιψη έναντι του 8,96% των περιπτώσεων χωρίς προηγούμενο ιστορικό που βίωσαν το πρώτο τους καταθλιπτικό επεισόδιο (Fountoulakis et al 2021).
-Τα οικογενειακά δυναμικά έδειξαν ότι οι λιγότερες συγκρούσεις και η καλύτερη ποιότητα σχέσεων συνδέεται παραδόξως με υψηλότερο άγχος και συναισθήματα κατάθλιψης, όπως επίσης υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονικών σκέψεων. Επίσης, βρέθηκε ότι οι πνευματικές και θρησκευτικές προσκολλήσεις θα μπορούσαν να προστατεύσουν το άτομο από τις αναδυόμενες αυτοκτονικές σκέψεις (Fountoulakis et al 2021).
-Σε σχέση με την αυτοκτονικότητα, πρόσφατη μελέτη με 5.116 ενήλικες δείχνει ότι το 5% εξέφρασε ενεργό αυτοκτονικό ιδεασμό (Papadopoulou et al 2020-2021).
Θεωρίες συνωμοσίας
• Έρευνες αναδεικνύουν ποικιλομορφία παραγόντων που ενθαρρύνουν τέτοιες στάσεις: ιδεολογία, αγανάκτηση απέναντι σε αδικίες, φτώχεια, θρησκεία και κοινωνικά δίκτυα που παίρνουν χαρακτηριστικά κινήματος προώθησης ανορθολογικών θέσεων.
• Η πανδημία, οι περιορισμοί κυκλοφορίας και το πάγωμα της οικονομίας γεννούν φόβο, δυσαρέσκεια και δυσπιστία. Σημειώνονται τάσεις αυταρχισμού και υπερενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας σε πολλές χώρες. Fake news και θεωρίες συνωμοσίας δηλητηριάζουν τον δημόσιο διάλογο.
• Γιατί ο κόσμος πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίες γύρω από την πανδημία; Τα στοιχεία προέρχονται από μια σύγχρονη έρευνα (Μάρτιος 2020) από διάφορα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με τη συμμετοχή του Χάρβαρντ.
• Δύο είναι οι κυρίαρχες πεποιθήσεις:
o Η απόρριψη της πληροφόρησης που προέρχεται από επιστήμονες και θεσμικά πρόσωπα κύρους.
o Η αντίληψη ότι υπάρχουν κίνητρα ιδεολογικά και οπαδικά πίσω από την παρουσίαση όσων σχετίζονται με την πανδημία.
• Mπορούμε να παρατηρήσουμε και άλλους τρόπους λειτουργίας των θεωριών συνωμοσίας σε σχέση με την πανδημία:
o Δαιμονοποίηση του άλλου ή του εχθρού, δηλαδή την ορθολογική προσέγγιση, τον οποίο η κλειστή ομάδα θεωρεί υπαίτιο της καταστροφής.
o Απονομιμοποίηση μετριοπαθών φωνών που στηρίζονται σε επιστημονική τεκμηρίωση και τις κατατάσσουν ως μέρος της συνωμοσίας.
o Ενθάρρυνση κλειστής ομάδας φανατικών ακόμη και για προσφυγή στη βία μέσα από την αναπαραγωγή ακραίας συνθηματολογίας, ώστε να αφυπνιστεί ο λαός.
o Οι θεωρίες συνωμοσίας προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα βαθύ ρήγμα μεταξύ κυβερνήσεων και κοινωνίας.
o Η ασυνείδητη ομαδική προσχώρηση σε ανορθολογικές θεωρίες μέσω της ομαδικής διάψευσης και της ομαδικής αυταπάτης ανακουφίζει από πρωτόγονα καταδιωκτικά άγχη και άγχη αφανισμού των ατόμων και της ευρύτερης ομάδας.
Ψυχοκοινωνικές επιδράσεις σε επαγγελματίες υγείας
Ένα μέρος της ψυχολογικής επιβάρυνσης και επαγγελματικής εξουθένωσης των υγειονομικών μας οφείλεται στο γεγονός της αντιφατικής στάσης της ελληνικής πολιτείας: Από τα χειροκροτήματα στα μπαλκόνια για τους ήρωες της πρώτης γραμμής κατά το πρώτο lockdown και από τις υποσχέσεις ενίσχυσης του ΕΣΥ και ανταμοιβής των ίδιων, καταλήξαμε σε καταγγελίες και προσφυγές των νοσοκομειακών γιατρών μέχρι τον Άρειο Πάγο για να διεκδικήσουν τα αυτονόητα.
Για έναν ολόκληρο χρόνο εργάζονται σε εξοντωτικές συνθήκες, σωματικά και ψυχικά, χωρίς καμία ανταπόκριση στα αιτήματά τους και κάποιες φορές με διώξεις, ηθική και θεσμική υποτίμηση του έργου τους.
Σε έρευνα με 464 επαγγελματίες υγείας από Ελλάδα:
o Περισσότερο από το 50% των συμμετεχόντων παρουσίαζαν ήπια συμπτώματα κατάθλιψης, ενώ το 30% παρουσίαζε μέτρια προς βαριά καταθλιπτική συμπτωματολογία.
o Το 61,5% εμφάνιζε ήπια συμπτώματα άγχους, ενώ το 25% ανέφερε μέτριας προς βαριάς μορφής συμπτώματα.
o Τα υψηλότερα ποσοστά φόβου και προσλαμβανόμενου στρες, οι συχνοί εφιάλτες, η έλλειψη προστατευτικού εξοπλισμού και η έλλειψη κοινωνικού δικτύου συσχετίστηκαν σημαντικά με την υψηλή πιθανότητα εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων.
o Παράλληλα, η αυτοκτονικότητα και η ανησυχία για την επίδραση της πανδημίας στην κοινωνία συσχετίστηκαν σημαντικά με τη συναισθηματική εξουθένωση, ενώ ο φόβος μόλυνσης και η έλλειψη προστατευτικού εξοπλισμού συσχετίστηκαν με υψηλότερα επίπεδα αποπροσωποποίησης (From Recession to Depression? Prevalence and Correlates of Depression, Anxiety, Traumatic Stress and Burnout in Healthcare Workers during the COVID-19 Pandemic in Greece: A Multi-Center, Cross-Sectional Study).
• Οι επαγγελματίες υγείας δεν είναι ούτε προετοιμασμένοι ούτε εκπαιδευμένοι να αφήνουν ανθρώπους να πεθάνουν, ενώ υπό κανονικές συνθήκες θα μπορούσαν να τους σώσουν. Η έλλειψη κρεβατιών ΜΕΘ σημαίνει ότι οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να κρίνουν ποιος ασθενής θα μπει σε εντατική θεραπεία και ποιος όχι, με βάση την ηλικία, τη συννοσηρότητα κ.λπ. Το γεγονός αυτό μπορεί να προκαλέσει πολύ αρνητικά συναισθήματα στους υγειονομικούς, όπως τύψεις και ενοχές. Το ηθικό πλήγμα που επιφέρουν οι αποφάσεις αυτές επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχική τους υγεία. Λόγω του δυσβάσταχτου φορτίου αυτών των αποφάσεων, πολύ συχνά οι επαγγελματίες υγείας αποσυνδέονται, απομακρύνονται από τα συναισθήματά τους, ώστε να μην καταρρεύσουν. Συχνά βρίσκονται σε μία ψυχολογική κατάσταση γνωστή ως ανοχή στην έλλειψη στήριξης και βοήθειας μέσα από την υιοθέτηση ενός ηρωικού ρόλου. Για την πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης και των διαταραχών άγχους απαιτείται ξεκούραση και αποσύνδεση από το επαγγελματικό πλαίσιο μετά από περιόδους μεγάλης πίεσης (Psychiatry in the aftermath of COVID-19).
Συμπερασματικά
Η πανδημία ανέδειξε με τον πιο δραματικό τρόπο τη σημασία του κοινωνικού κράτους και ενός ισχυρού συστήματος δημόσιας υγείας. Για να μπορέσει να υπάρξει ανάκαμψη μετά την πανδημία, απαιτείται ένα συγκροτημένο εθνικό σχέδιο με ισχυρή διακομματική συναίνεση μακριά από μικροκομματικές σκοπιμότητες. Σε μια χώρα που φθίνει δημογραφικά, δεν είναι αρκετό ένα κράτος πρόνοιας που να στηρίζεται απλά και μόνο σε επιδόματα. Εάν δεν απαντήσουμε ορθολογικά στα σωστά ερωτήματα για τη διαχείριση των πόρων και για τη μελλοντική προοπτική της κοινωνικής συνοχής, του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και του μοντέλου του κοινωνικού κράτους, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να βρούμε αποδοτικές λύσεις για τις διαρκώς διογκούμενες ανάγκες. Ας ελπίσουμε η πανδημία να αποτελέσει καταλύτη για να μάθουμε από τα λάθη μας και σαν χώρα και σαν διεθνές σύστημα.
Πηγή: greekschannel.com
Θεωρίες συνωμοσίας εν μέσω πανδημίας: Μπροστά στο φάντασμα της ακροδεξιάς (tvxs.gr)
του Στέλιου Στυλιανίδη
Πηγή: tvxs.gr
Ένα πρόσφατο κάλεσμα στο Facebook από αρνητές της πανδημίας αναφερόταν στην πατρίδα, τη θρησκεία και την οικογένεια με τόνο ηρωικό και χωρίς καμία ρωγμή στη βεβαιότητα ότι όλα όσα ζούμε είναι ψέμα.
«Ας γίνουμε μια φορά γροθιά για τα παιδιά μας, για την πατρίδα μας, για τη θρησκεία μας. Η Παναγία και ο Τριαδικός Θεός να είναι πάντα μαζί σας».
Τέτοιου τύπου καλέσματα αρνητών της μάσκας και της πανδημίας θα μπορούσαν να είχαν υπογραφεί από οπαδούς του Τραμπ, από ομάδες που βρίσκουν την ταυτότητά τους στην αντίθεση με την παγκοσμιοποίηση, από ακροδεξιούς που ανακαλύπτουν τώρα τις ατομικές ελευθερίες κόντρα στα περιοριστικά μέτρα, από σέχτες προσηλωμένες σε θρησκευτικές δοξασίες, και αντιεξουσιαστές που αμφισβητούν κάθε συμμόρφωση σε κανόνες καταναγκασμού και αυταρχισμού για την προστασία της δημόσιας υγείας, αγανακτισμένους και απελπισμένους πολίτες της παρακμάζουσας μεσαίας τάξης που ανακουφίζονται με τον ανορθολογισμό και εκφορτίζουν το θυμό και την απόγνωσή του μέσα από τη διαμαρτυρία για τις ελίτ που τους κατέστρεψαν.
Βλέπουμε ότι ο διάχυτος φόβος σε συνδυασμό με την άγνοια, την απρόβλεπτη έκβαση της πανδημίας, τις προκαταλήψεις απέναντι στην «τυραννία της ιατρικής εξουσίας» σε συνδυασμό με τις κοινωνικές ανισότητες και την απώλεια ελέγχου του παρόντος και του μέλλοντος δημιουργεί ένα πολύπλοκο κοινωνικό μωσαϊκό ατόμων που εύκολα «κανονικοποιούν» τον ανορθολογισμό και σε ορισμένες περιπτώσεις τον ακροδεξιό λόγο.
Ένα εγχώριο παράδειγμα επικράτησης αρχαϊκών μηχανισμών άμυνας απέναντι στην αβεβαιότητα της πανδημίας είναι η διχοτόμηση που ευθαρσώς προέβαλαν οι αξιόλογες και υψηλού επιστημονικού κύρους καθηγήτριες κ.κ. Γιαμαρέλου και Λινού, διαχωρίζοντας την επιστήμη από την πίστη, με την εξαίρεση της θείας κοινωνίας από τους παράγοντες μετάδοσης του νέου ιού.
1. Κοινωνικό πλαίσιο της μετανεωτερικότητας: βασικά χαρακτηριστικά
Προκειμένου να γίνει κατανοητό σε τι υπέδαφος αναπτύσσονται τόσο οι γενικότερες θεωρίες συνωμοσίας όσο και ειδικότερα αυτές εν μέσω πανδημίας, είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο και τη συνάρθρωση ατομικού-συλλογικού.
Όπως έχουν δείξει διάφοροι σημαντικοί κοινωνιολόγοι (Bauman, Castel), η κεντρική μορφή της ρευστής νεωτερικότητας, όπως αποκαλεί ο Zygmunt Bauman τη μετανεωτερικότητα, δηλαδή την κοινωνία των τελευταίων δεκαετιών, δημιουργεί δεσμούς εξ αρχής χαλαρούς ώστε να μπορούν να λύνονται εύκολα, γρήγορα και δίχως πόνο κάθε φορά που αλλάζουν οι περιστάσεις.
Η κεντρική μορφή, λοιπόν, της εποχής μας είναι ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, διαρκείς, ανθεκτικούς δεσμούς, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μια απελπισμένη αναζήτηση ταυτότητας, αυτοπροσδιορισμού και αυτοκατάφασης, καθώς και από ένα βαθύ αίσθημα ανασφάλειας.
Ο θρίαμβος του ατομικισμού σε μια νεοφιλελεύθερη κοινωνία οδήγησε τελικά στον θάνατο τον αδύναμο για αυτονομία και αυτοπραγμάτωση άτομο της νεωτερικότητας και έβαλε στη θέση του ένα άλλο, ανίκανο να εμπιστεύεται και να δεσμεύεται, με ρευστή ταυτότητα, βουτηγμένο στον κομφορμισμό και τον φόβο.
Στη σύγχρονη κοινωνία, κατά τον R. Castel, επικρατεί ανασφάλεια και η κοινωνία μετατρέπεται σε «κοινωνία του ατόμου» και «κοινωνία κινδύνου». Οι πολίτες διακατέχονται από δύο διαφορετικούς τύπους ανασφάλειας:
α. Την ανασφάλεια του πολίτη (civil insecurity), η οποία αφορά στη διατήρηση της ακεραιότητας των αγαθών και των ατόμων σε ένα κατακερματισμένο και αδύναμο κράτος δικαίου, του οποίου βασικά εργαλεία είναι η αστυνομία και η δικαιοσύνη.
β. Την κοινωνική ανασφάλεια (social insecurity), στο πλαίσιο της οποίας οι άνθρωποι δεν έχουν πια εκείνα τα σταθερά στηρίγματα που θα τους επέτρεπαν να αισθάνονται κύριοι του μέλλοντος τους, στηριζόμενοι στη βάση ενός στέρεου παρόντος.
γ. Θα προσέθετα μετά τον Castel και μια τρίτη ανασφάλεια, την πολιτισμική – ανασφάλεια ταυτότητας, η οποία καθιστά το άτομο και την κοινωνική ομάδα με την οποία συνδέεται ευάλωτο. Αυτή η ευαλωτότητα εκφράζεται μέσα από μια ιδιαίτερη μορφή αποσύνδεσης από τον κοινωνικό δεσμό (desafilliation sociale). Αυτό είναι ένα φαινόμενο που απορρέει από μια συλλογική απώλεια των βασικών χαρακτηριστικών σημείων αναφοράς των μελών μιας κοινωνικής ομάδας, που δεν είναι μόνο η έλλειψη οικονομικής δύναμης, στέγασης, ιατρικής φροντίδας ή εκπαίδευσης, αλλά σε τελευταία ανάλυση το έλλειμμα αυτοεκτίμησης, σεβασμού και διαπραγματευτικής ισχύος απέναντι στους ισχυρούς ή στις «ελίτ».
Συχνά, υπάρχει μια διαρκής αλληλεπίδραση εκφράσεων ατομικής ψυχοπαθολογίας και ανάλογων κοινωνικών συμπεριφορών: η ακινησία, η παθητικότητα, η αφωνία, η απουσία φαντασιώσεων, η αδυναμία έκφρασης σκέψης, η μονοτονία και επαναληπτικότητα της ζωής, η «μηχανική», αυτοματοποιημένη πραγματικότητα της καθημερινής ύπαρξης, διακόπτεται από εξάρσεις βίας, φανατισμού, ψυχοκινητικής διέγερσης ή και άκριτης συμμετοχής σε κινήματα «αμφισβήτησης του συστήματος».
Οι εξάρσεις αυτές μπορούν να εναλλάσσονται και με ψυχικές κινήσεις απόσυρσης στον εαυτό, έλλειψη αυτοφροντίδας, βουβά ή παγωμένα συναισθήματα, αντίσταση σε κάθε απόπειρα κινητοποίησης ή διεκδίκησης μιας πραγματικής και συμβολικής ζωής.
Όλα αυτά τα άτομα βιώνουν συχνά το σύνδρομο του αυτό-αποκλεισμού (Furtos, 2008), που σε κοινωνικό επίπεδο είναι ο αποκλεισμός από την ανθρώπινη κοινότητα, η έλλειψη αναγνώρισης από την κοινωνική ομάδα που ανήκε το άλλο, ο αποκλεισμός από τον τόπο της εργασίας, της κατοικίας, του πολιτισμού, της έννοιας του πολίτη που συμμετέχει σε μια κοινωνία. Η απώλεια του κουράγιου που αγγίζει τα όρια της παραίτησης και της απελπισίας είναι το βασικό παθογνωμονικό χαρακτηριστικό αυτής της κλινικής του εφήμερου.
Σε ένα τέτοιο εύθραυστο υπέδαφος, λοιπόν, οι θεωρίες συνωμοσίας, συνδεόμενες με τον φανατισμό, είναι απλουστευτικές θεωρίες που διευκολύνουν την πολιτική σκέψη να ερμηνεύσει με κάποιον τρόπο τον κόσμο.
Ο κόσμος γίνεται ολοένα και περισσότερο πολύπλοκος και καταλαβαίνει κανένας την ανάγκη που αισθανόμαστε να καταφύγουμε πολλές φορές σε υπεραπλουστευμένες ερμηνείες.
Η απλουστευτική ερμηνεία διακρίνεται πολλές φορές από μια φοβερά ισχυρή, ακλόνητη πεποίθηση, η οποία σύμφωνα και με τον Karl Jaspers, μεγάλο φαινομενολόγο, ψυχίατρο και φιλόσοφο, δεν επιδέχεται καμία διορθωτική παρέμβαση.
Για παράδειγμα, οι πρόσφατες αντιδράσεις στην ελληνική κοινωνία των αρνητών της μάσκας, των διαδηλώσεων ενάντια στα μέτρα καταστολής της ελευθερίας, το «τσιπάκι που έβαλε ο Μπιλ Γκέιτς στις μάσκες για να καταστρέψει την κινέζικη οικονομία», η εκμετάλλευση των αντιφάσεων των επιστημόνων (Π.Ο.Υ., διαφορετικές γνώμες εμπειρογνωμόνων, κλπ), η υποκρισία της παγκόσμιας ελίτ και η συσκότιση των ευθυνών της για την καταστροφή του οικοσυστήματος και της παραγωγής των ζωονόσων στην Κίνα και τη Νοτιοανατολική Ασία, η πολιτική εκμετάλλευση των παραπάνω από μια επιχειρηματολογία άκρας δεξιάς (π.χ. Βελόπουλος) δείχνουν ότι οι οπαδοί αυτών των απόψεων δεν έχουν την παραμικρή διάθεση αμφισβήτησης των όσων σκέφτονται.
Όσα προφανή αντεπιχειρήματα και να διατυπώσει κανείς κατά μιας παρανοϊκής αντίληψης, αποτυγχάνει γιατί η εμπιστοσύνη στην απλουστευτική ερμηνεία αποδεικνύεται ισχυρότερη από την κατάθεση ορθολογικών επιχειρημάτων.
Ο φανατισμός και η παράνοια σχετίζονται με αυτό το φαινόμενο. Φανατισμός σημαίνει, μεταξύ άλλων, να μην επιτρέπω στον εαυτό μου να αναδυθούν αμφιβολίες για τις εγκαθιδρυμένες ιδεολογικές μου πεποιθήσεις. Έτσι, υιοθετώ εύκολα ένα σύνθημα, ακόμη και φανατικό και βίαιο, το οποίο σημαίνει ότι δεν αναπτύσσω μια ιδέα αλλά μέσα από την ταύτιση σε μια ρητορική ικανότητα προσπαθώ να την επιβάλω.
Ο Freud πολύ σωστά είχε πει το 1920 ότι τα άτομα που ανήκουν σε μια μάζα στερούνται της ατομικής τους ικανότητας να σκέφτονται κατά του ηγέτη-φορέα των συνθημάτων, και μετατρέπονται σε άβουλα, πανομοιότυπα μόρια και φορείς μιας ιδεολογίας που προωθείται μέσα από την επικράτηση των ανορθολογικών συνθημάτων.
Από εκεί προκύπτει και ο διάχυτος, τεράστιος φόβος να μείνω μόνος πέραν των ορίων της μάζας εντός της οποίας έχω ενσωματωθεί. Μόνος σημαίνει φόβος αναστοχασμού, ρωγμών, εσωτερικών συγκρούσεων, αντιφάσεων. Η διχοτόμηση σε καλό και κακό είναι πολύ πιο εύκολα επεξεργάσιμη από έναν πρωτόγονο ψυχισμό.
2. Θεωρητικά σημεία αναφοράς για θεωρίες συνωμοσίας
Συνήθως οι θεωρίες συνωμοσίας συνδέονται με ομάδες της άκρας δεξιάς. Ωστόσο, διάφορες μελέτες επεκτείνουν την επιρροή τους σε όλο το ακραίο φάσμα, επομένως και στην άκρα αριστερά.
Έρευνες αναδεικνύουν ποικιλομορφία παραγόντων που ενθαρρύνουν τέτοιες στάσεις: Ιδεολογία, αγανάκτηση απέναντι σε αδικίες, φτώχεια, θρησκεία και κοινωνικά δίκτυα που παίρνουν χαρακτηριστικά κινήματος προώθησης ανορθολογικών θέσεων.
Σχετικά πρόσφατη έρευνα (The power of unreason, 8/2010, Μπάρτλετ και Μίλερ) για τη λειτουργία πάνω από 50 τέτοιων ομάδων δείχνει ότι οι θεωρίες αυτές διατρέχουν όλο το φάσμα: θρησκευτικό, άκρα δεξιά και άκρα αριστερά, οικολογικό, αναρχικό, cult based (λατρευτικές σέχτες).
Η ανάλυση δείχνει ότι οι θεωρίες συνωμοσίας κυριαρχούν σε όλο το εξτρεμιστικό φάσμα παρά τις μεγάλες διαφορές μεταξύ των εξτρεμιστικών ιδεολογιών:
Για τις ακροδεξιές ομάδες το zog (zionist ocupied government) είναι ο πυρήνας. Για την Αλ Κάιντα και άλλες ριζοσπαστικές ισλαμιστικές ομάδες ο πυρήνας είναι μια ιουδοχριστιανοκαπιταλιστική συνεργασία που έχει σαν στόχο να καταστρέψει το ισλάμ. Για τις ακροαριστερές και αναρχικές ομάδες αυτό που κυριαρχεί είναι η καταγγελία των αστών που δήθεν εμπνέονται από τον μαρξισμό και συνεργάζονται με την ελίτ προκειμένου να οδηγήσουν σε νέα παγκόσμια τάξη και σε μια ολοκληρωτική διεθνή διακυβέρνηση.
Α. Γενικές αρχές θεωριών συνωμοσίας
Δέκα αρχές που ακολουθούν οι μυημένοι σε κάθε θεωρία συνωμοσίας (Alain Bihr, Le Monde Diplomatique, 2010):
• Να μη μιλάμε για συνωμοσία: Υποστηρίζουν ότι η αλήθεια θα απελευθερώσει αφού αποκαλυφθεί το σχέδιο κυριαρχίας και αφού καταγγελθεί η δήθεν αντικειμενική πληροφορία των ΜΜΕ.
• Διεκδίκηση της πρωτοπορίας: Δεν πιστεύουν τις επίσημες εκδοχές, θεωρούν ότι η πλειοψηφία είναι ανίκανη να προστατευθεί από την προπαγάνδα του συστήματος, ενώ η μειοψηφία που αυτοί εκπροσωπούν έχει τη γνώση που δεν έχουν οι άλλοι.
• Να στηριζόμαστε δήθεν στην επιστήμη και τη λογική, τις οποίες διαστρέφουμε: Για παράδειγμα, επικαλούνται έναν τέως ερευνητή που αποχώρησε διαμαρτυρόμενος, έναν αιρετικό επιστήμονα κοκ.
• Να θέτουμε συστηματικά το ερώτημα: «ποιος ωφελείται από το έγκλημα που διαπράττεται».
• Αναζήτηση των διαταρακτικών λεπτομερειών: Δηλαδή τις αποχρώσεις που συμβάλλουν στην αμφισβήτηση της κυρίαρχης άποψης.
• Απόρριψη του τυχαίου και της αβεβαιότητας: Δεν υπάρχουν συμπτώσεις, κάθε γεγονός έχει τη σημασία του.
• Να στηριζόμαστε σε ιστορικά γεγονότητα: Τεκμηρίωση μέσω της σύγκρισης πολύ διαφορετικών μεταξύ τους γεγονότων.
• Να μην υποτιμούμε τον αντίπαλο.
• Ποτέ να μην υπερτιμούμε τον αντίπαλο και την ισχύ του.
• Αρνηση των αντιθέσεων: Πρέπει να υπάρχει συμπαγής αφήγηση η οποία να μην επιτρέπει ρήγματα.
Παρά τη μεγάλη ετερογένεια των θεωριών συνωμοσίας υπάρχουν τρεις κεντρικοί άξονες που μπορεί να συνδέουν την εξάπλωσή τους:
• Το άτομο που έχει ρευστή ταυτότητα υποτάσσεται στη συλλογική ταυτότητα και δεν υπάρχει παρά δια μέσου της ομάδας αναφοράς που γίνεται συμβολική καταγωγή.
• Ζωή σημαίνει πάλη για το καλό μέσα από τον θρίαμβο του πιο δυνατού και του καλύτερου. Επομένως, η ανάπτυξη της ξενοφοβίας και του ρατσισμού μπορεί να γίνει κατανοητή μέσα από αυτή τη συλλογιστική.
• Η ταύτιση με αυτές τις θεωρίες συνωμοσίας βοηθά στη μείωση του άγχους, στην εκφόρτιση της επιθετικότητας, στον περιορισμό του φόβου απέναντι σε έναν κόσμο που δεν ελέγχουμε.
Β.Ερευνητικά δεδομένα
Γιατί ο κόσμος πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίες γύρω από την πανδημία; Τα στοιχεία προέρχονται από μια σύγχρονη έρευνα (Μάρτιος 2020) από διάφορα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με τη συμμετοχή του Χάρβαρντ.
Δύο είναι οι κυρίαρχες πεποιθήσεις:
• Η απόρριψη της πληροφόρησης που προέρχεται από επιστήμονες και θεσμικά πρόσωπα κύρους.
• Η αντίληψη ότι υπάρχουν κίνητρα ιδεολογικά και οπαδικά πίσω από την παρουσίαση όσων σχετίζονται με την πανδημία.
Τα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν είναι τα ακόλουθα:
• Πόσο διαδεδομένες είναι οι συνωμοσιολογικές απόψεις;
• Ποιοι ψυχολογικοί, πολιτικοί και κοινωνικοί παράγοντες μπορούν να τις εξηγήσουν;
• Μπορεί ο οπαδισμός και παραινέσεις από πολιτικούς ηγέτες, όπως ο πρόεδρος των ΗΠΑ, να ενισχύσουν την παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία;
Τα βασικά ευρήματα:
Μέσα από την επιδημιολογική μελέτη ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος πληθυσμού των ΗΠΑ (17-19 Μαρτίου 2020) διερευνήθηκε η επικράτηση και οι συσχετίσεις των πεποιθήσεων σχετικά με τις δύο θεωρίες συνωμοσίας για τον Covid 19.
• Δόθηκε από τις επίσημες αρχές και τα ΜΜΕ υπερβολική διάσταση στο υγειονομικό πρόβλημα.
• Χρησιμοποιήθηκε η πανδημία για να πληγεί ο πρόεδρος.
• 29% των πολιτών συμφωνούν ότι η απειλή του κορονοϊού έγινε αντικείμενο υπερβολής προκειμένου να καταστρέψουν τον πρόεδρο Τραμπ
• 31% συμφωνούν ότι ο ιός δημιουργήθηκε και διαχύθηκε βάσει σχεδίου.
• Οι ισχυρότεροι προβλεπτικοί παράγοντες αυτών των ιδεών είναι α)μια ψυχολογική προδιάθεση προκειμένου να απορριφθεί η πληροφόρηση και η αφήγηση των γεγονότων της πανδημίας από τους ειδικούς (διάψευση-denialism), β) η τάση για conspiracy thinking, γ)πολιτικά και ιδεολογικά κίνητρα.
• Η στήριξη στον Ντ. Τραμπ έχει υψηλή στατιστική συσχέτιση με την πεποίθηση ότι η απειλή από τον κορονοϊό παρουσιάστηκε ως υπερβολική.
• Η συσχέτιση είναι ακόμη ισχυρότερη για τους πολίτες που είναι οι πλέον πολιτικοποιημένοι οι οποίοι υιοθέτησαν την αρχική προσέγγιση του Τραμπ ότι it s not a big deal.
• Η πεποίθηση ότι ο ιός κατασκευάστηκε είναι πολύ ισχυρότερη μεταξύ αυτών που αυτοπροσδιορίζονται ως Ρεπουμπλικανοί και Συντηρητικοί σε σχέση με τους Δημοκρατικούς και τους Φιλελεύθερους.
Παράγοντες που εξηγούν αυτά τα αποτελέσματα κατά σειρά σπουδαιότητας:
• Συνωμοτική σκέψη.
• Διάψευση.
• Οπαδισμός.
• Ιδεολογία (συντηρητική)
• Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.
• Υψηλό θρησκευτικό αίσθημα.
• Νεαρές ηλικίες.
• Χαμηλό εισόδημα νοικοκυριών.
• Περισσότερο γυναίκες παρά άντρες.
• Μαύροι.
• Ισπανόφωνοι.
Γ.Απόπειρα ερμηνείας των θεωριών συνωμοσίας
Συμπληρωματικά και σε συνάρτηση με την ήδη αναφερθείσα ψυχαναλυτική προσέγγιση της εισαγωγής σχετικά με τον φανατισμό και τον εθνικισμό, μπορούμε να παρατηρήσουμε και άλλους τρόπους λειτουργίας των θεωριών συνωμοσίας σε σχέση με την πανδημία:
• Δαιμονοποίηση του άλλου ή του εχθρού, δηλαδή την ορθολογική προσέγγιση, τον οποίο η κλειστή ομάδα θεωρεί υπαίτιο της καταστροφής.
• Απονομιμοποίηση μετριοπαθών φωνών που στηρίζονται σε επιστημονική τεκμηρίωση και τις κατατάσσουν ως μέρος της συνωμοσίας.
• Ενθάρρυνση κλειστής ομάδας φανατικών ακόμη και για προσφυγή στη βία μέσα από την αναπαραγωγή ακραίας συνθηματολογίας ώστε να αφυπνιστεί ο λαός.
• Οι θεωρίες συνωμοσίας προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα βαθύ ρήγμα μεταξύ κυβερνήσεων και κοινωνίας.
• Η ασυνείδητη ομαδική προσχώρηση σε ανορθολογικές θεωρίες μέσω της ομαδικής διάψευσης και της ομαδικής αυταπάτης ανακουφίζει από πρωτόγονα καταδιωκτικά άγχη και άγχη αφανισμού των ατόμων και της ευρύτερης ομάδας.
3. Πολιτικοί προβληματισμοί
Έχουν ενδιαφέρον οι παρατηρήσεις του Ντιντιέ Εριμπόν, γνωστού Γάλλου αριστερού διανοούμενου όσον αφορά ορισμένες κοινωνιολογικές και πολιτικές παρατηρήσεις την εποχή της πανδημίας:
• Η σημερινή επίπονη κατάσταση της πανδημίας ανέδειξε τη σημασία του δημόσιου τομέα, των αγαθών που μας είναι απαραίτητα.
• Η πανδημία ανέδειξε τις ανισότητες που είναι δραματικές. Όσο πιο φτωχός είναι κανείς τόσο πιο εκτεθειμένος είναι απέναντι στον ιό, δηλαδή στην ασθένεια και στο θάνατο.
• Η αντίφαση μεταξύ πολιτικής – συλλογικής και ατομικής ευθύνης. «Όταν μιλάμε για ατομική ευθύνη, ευρύτερα, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι πίσω από αυτήν μπορεί να κρύβεται μια άλλη συζήτηση που ενδεχομένως αποφεύγεται.
• Η πανδημία δεν είναι ούτε νεοφιλελεύθερη συνωμοσία ούτε μια εκδήλωση της βιοπολιτικής στο ανώτατο στάδιό της. Και έχει μεγάλη σημασία να προσέξει η αριστερά τι λέει απέναντι στο παραδοσιακό της ακροατήριο, το οποίο είναι πλέον κατακερματισμένο, διχασμένο και περιθωριοποιημένο.
Μια άλλη κοινωνιολογική προσπάθεια κατανόησης των θεωριών συνωμοσίας και των αρνητών του κορωνοϊού, πέρα από τις θεωρίες των ψεκασμένων, βρίσκεται στο εξής (Σιακαντάρης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22/11/2020): «η απουσία κάθε αριστερής αφήγησης για το μέλλον είναι καθοριστική. Μετά το 1990, η κατάργηση του κομμουνισμού, περιέργως, στέρησε και τις δύο εκδοχές της αριστεράς, ριζοσπαστική και σοσιαλ-δημοκρατική, από τη δική τους αφήγηση: ‘του ενός άλλου κόσμου που είναι εφικτός η πρώτη και της διαρκούς αναπαραγωγής της αναδιανομής η δεύτερη’. Η Ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία άρχισε να κυβερνά σαν χριστιανοδημοκρατία και η χριστιανοδημοκρατία σαν σοσιαλδημοκρατία. Η δημοσιονομική πειθαρχία, και όχι ο νεοφιλελευθερισμός, έγινε ο βωμός του μοναδικού θεού στον οποίο θυσίαζαν οι δύο πόλοι της μεταπολεμικής ευημερίας».
Και συνεχίζει ο Σιακαντάρης: «Μέσα από την τεχνοκρατικοποίηση και αποιδεολογικοποίηση των πολιτικών συστημάτων, οι πολίτες αισθάνονται όλο και πιο αποξενωμένοι από την πολιτική, αισθάνονται ένα βαθύ έλλειμμα αξιοπρέπειας. Με την συνομωσιολογία «λαμβάνουν τα όνειρα εκδίκηση κάποιων πολιτών που έχουν χάσει το έδαφος κάτω από τα πόδια τους. Ο αγανακτισμένος, ο ψεκασμένος, ο ανορθολογικός αντιστέκεται στη μη αναγνώριση της αξίας του μέσα από την ταύτιση του με τον ανορθολογισμό και τον φανατισμό» (Σιακαντάρης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22/11/2020).
Η κοινωνία των πολιτών έχει πολύ μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα για την αντιμετώπιση αυτού του διάχυτου και επικίνδυνου ανορθολογισμού σε σύγκριση με τις κυβερνητικές ανακοινώσεις και την κυβερνητική προπαγάνδα.
Οπως υπογραμμίζει εύστοχα ο κοινωνιολόγος Z. Bauman (2010) «σε ένα ρευστό περιβάλλον πρέπει να περιμένουμε μία πλημμύρα ή μία ξηρασία;».
*Παρέμβαση του καθηγητή κοινωνικής ψυχιατρικής/ψυχίατρου-ψυχαναλυτή Στέλιου Στυλιανίδη στην διαδικτυακή εκδήλωση του «ΣΗΜΕΙΟΥ» «Covid και ακροδεξιά / ο ιός εξαπλώνεται – οι μάσκες πέφτουν»
Covid και Ακροδεξιά – Ο ιός εξαπλώνεται, οι μάσκες πέφτουν (video)
Η πανδημία οι περιορισμοί κυκλοφορίας και το πάγωμα της οικονομίας γεννούν φόβο, δυσαρέσκεια και δυσπιστία. Σημειώνονται τάσεις αυταρχισμού και υπερενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας σε πολλές χώρες. Fake news και θεωρίες συνωμοσίας δηλητηριάζουν τον δημόσιο διάλογο. Το περιβάλλον αυτό αποτελεί προνομιακό πεδίο για δυνάμεις της Ακροδεξιάς. Ο συνωμοσιολογικός αντικοινοβουλευτισμός τροφοδοτεί τη δυσπιστία προς την επιστήμη και τον ορθό λόγο και τροφοδοτείται από τον φόβο και την άγνοια.
Την Πέμπτη 26 Νοεμβρίου, το Σημείο διοργάνωσε διαδικτυακή συζήτηση με θέμα : «Covid και Ακροδεξιά – Ο ιός εξαπλώνεται, οι μάσκες πέφτουν». Συμμετείχαν οι : – Νένη Πανουργιά, ανθρωπολόγος, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Columbia University, Justice in Education Initiative , – Γιάννης Παπαδόπουλος, δημοσιογράφος στην Καθημερινή, – Στέλιος Στυλιανίδης, καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, – Άγγελος Σεριάτος, υπεύθυνος πολιτικής έρευνας της ProRata. Συντονισμός: Κωστής Παπαϊωάννου, εκπαιδευτικός, διευθυντής του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς.
Στέλιος Στυλιανίδης στο iEidiseis: Βρισκόμαστε μπροστά σε μια πανδημία ψυχικής υγείας
Πηγή: ieidiseis.gr
Συνέντευξη στον Βασίλη Σκουρή
Δραματική προειδοποίηση από τον κορυφαίο καθηγητή κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο, ψυχίατρο-ψυχαναλυτή και επιστημονικό σύμβουλο της ΕΠΑΨΥ.
«Τα μέτρα πρέπει να βγάζουν νόημα για να μπορούν να εσωτερικευθούν», τονίζει ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, επιστημονικός σύμβουλος ΕΠΑΨΥ Στέλιος Στυλιανίδης.
Παρουσιάζει τα πιο πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα για την ψυχική υγεία τον καιρό της πανδημίας και σημειώνει ότι έχουμε αργήσει πολύ για τη διαμόρφωση στρατηγικής πρόληψης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης της πανδημίας ψυχικής υγείας που έρχεται.
Τι σημαίνει το δεύτερο lockdown για τον συλλογικό ψυχισμό;
Κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown, σύμφωνα με στοιχεία έρευνας της ΔιαΝΕΟσις, οι Ελληνες παρουσίασαν εντυπωσιακά υψηλά ποσοστά αισιοδοξίας. Πάνω από το 86% του πληθυσμού είχε αίσθηση αυτοπεποίθησης απέναντι σε ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο, την πανδημία, αισιοδοξία και ταυτόχρονα αφέλεια: Ανάμεσα από τις γραμμές αναδυόταν η συλλογική αυταπάτη ότι κατά τον Σεπτέμβριο του 2020 θα είχαμε ξεμπερδέψει.
Ένας άλλος παράγοντας είναι καθοριστικός για την ερμηνεία των τότε αποτελεσμάτων: Η πεποίθηση ότι για την πανδημία δεν φταίμε εμείς αλλά ένας εξωτερικός εχθρός τον οποίο ενωμένοι αντιμετωπίζουμε με ενισχυμένη συλλογική συνοχή και αυτοπεποίθηση.
Τώρα, στο δεύτερο κύμα της πανδημίας, με στοιχεία της ΔιαΝΕΟσις τον Σεπτέμβριο το ποσοστό της αισιοδοξίας μειώνεται κατακόρυφα στο 57% με εμφανή μείωση της εμπιστοσύνης, αύξηση φόβου μόλυνσης και διχασμό απέναντι στις αποφάσεις για τα μέτρα. Στοιχεία από την ίδια έρευνα δείχνουν ότι το 55,4% έχει χειρότερη ψυχολογική διάθεση, το 76% έχει μειώσει καθοριστικά τη συμμετοχή σε κοινωνικές εκδηλώσεις και συναναστροφές.
Πριν από το τωρινό lockdown είχε ήδη βαθύνει η συνειδητοποίηση της διάρκειας και της έκτασης του φαινομένου, όπως και ο φόβος για την αβέβαιη παράταση μέχρι την οριστική αντιμετώπισή του
Συμπερασματικά: Πριν από το τωρινό lockdown είχε ήδη βαθύνει η συνειδητοποίηση της διάρκειας και της έκτασης του φαινομένου, όπως και ο φόβος για την αβέβαιη παράταση μέχρι την οριστική αντιμετώπισή του.
Έχω τη στέρεη πεποίθηση ότι αυτά τα ποσοστά θα χειροτερεύουν με την πάροδο του χρόνου, με αύξηση του άγχους, του φόβου, της αβεβαιότητας, της οικονομικής ανασφάλειας και του στρες
Έχω τη στέρεη πεποίθηση ότι αυτά τα ποσοστά θα χειροτερεύουν με την πάροδο του χρόνου, με αύξηση του άγχους, του φόβου, της αβεβαιότητας, της οικονομικής ανασφάλειας και του στρες.
Παίζει ρόλο η ποιότητα διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης;
Ασφαλώς. Η αντιφατικότητα, οι παλινωδίες, οι ανακολουθίες και η ασυνέπεια στις αναγγελίες των μέτρων μειώνουν την ανθεκτικότητα του πληθυσμού, εμποδίζουν την εσωτερίκευσή τους μέσα από μια επαρκή λειτουργία νοηματοδότησης και ενισχύουν την καχυποψία που μπορεί να φτάσει μέχρι και σε θεωρίες συνωμοσίας, την απαισιοδοξία, τον θυμό, τον φόβο και την αβεβαιότητα. Για παράδειγμα, η ανεπαρκής ενίσχυση των ΜΜΜ σε όλο το διάστημα που μεσολάβησε από το πρώτο lockdown, ο αριθμός των μαθητών ανά σχολική αίθουσα και οι ελλείψεις προσωπικού για τον καθαρισμό των σχολείων, τα χαμηλά ποσοστά τηλεργασίας, συνωστισμός σε εκκλησίες, τα πολύ χαμηλά ποσοστά χρησιμοποίησης στοχευμένων τεστ σε ευπαθείς ομάδες πληθυσμού, το κόστος πραγματοποίησής τους, οι τραγικές ελλείψεις μόνιμου προσωπικού στο ΕΣΥ για την κάλυψη και των ΜΕΘ, η μη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης (burn out) του υγειονομικού προσωπικού μετά τους ύμνους στους «ήρωες», όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που επηρεάζουν καθοριστικά τη στάση της κοινωνίας.
Τι θα έπρεπε να κάνει η κυβέρνηση;
Απέναντι σε ένα διαρκές τραυματικό γεγονός, όπως αυτό της πανδημίας, το οποίο εγκαθίσταται σε ένα ήδη κουρασμένο από τη δεκαετή κρίση κοινωνικό σώμα, η πολιτεία οφείλει με ειλικρίνεια και διαφάνεια να προτείνει μια δέσμη συνεκτικών μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας τα οποία να βγάζουν νόημα. Όταν οι κοινωνικοί δεσμοί αδυνατίζουν, η επικοινωνία γίνεται «ασώματη», τα εξωτερικά σημεία αναφοράς ρευστά και αβέβαια, η σχέση με το άγχος θανάτου καθημερινή, τότε είναι καθοριστική η σημασία μιας αποφασιστικής ηγεσίας που να ακολουθεί στο σωστό χρόνο τις εισηγήσεις των ειδικών. Ούτε πριν ούτε μετά. Διαφορετικά, η διάχυτη καχυποψία υπερβαίνει τις δυνατότητες του ψυχισμού να επεξεργαστεί τόσο μεγάλη εντροπία και ασάφεια.
Ο χώρος και ο χρόνος, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, ανατρέπονται, συγχέονται, δεν αποτελούν πια τα καθημερινά σημεία αναφοράς τα οποία λειτουργούν ως αυτο-ηρεμιστική διαδικασία, και ατομικά και συλλογικά.
Η μαζική έξοδος του κόσμου στους δρόμους την Παρασκευή φαίνεται ότι είναι δείκτης ισχυρής εκφόρτισης ενός συλλογικού άγχους και φόβου πριν από το κλείσιμο και μιας προσωρινής υπομανιακής ψυχικής κίνησης η οποία ενισχύει την αυταπάτη μιας δήθεν κανονικότητας. Όλα, έστω για μια μέρα, είναι όπως πριν
Η μεγάλη κίνηση στους δρόμους την παραμονή του lockdown τι δείχνει;
Η μαζική έξοδος φαίνεται ότι είναι δείκτης ισχυρής εκφόρτισης ενός συλλογικού άγχους και φόβου πριν από το κλείσιμο και μιας προσωρινής υπομανιακής ψυχικής κίνησης η οποία ενισχύει την αυταπάτη μιας δήθεν κανονικότητας. Όλα, έστω για μια μέρα, είναι όπως πριν. Θα λέγαμε ότι, στιγμιαία, είναι μια προσπάθεια επιφανειακής επούλωσης του συλλογικού τραύματος. Βέβαια, αυτή η συμπεριφορά δείχνει και έλλειμμα εμπιστοσύνης απέναντι στο σύστημα που υπαγορεύει τη συνθήκη εγκλεισμού.
Η πανδημία, σε τελική ανάλυση, ποιες επιπτώσεις έχει στην ψυχική υγεία;
Υπάρχουν πρόσφατες μελέτες, όπως η πανευρωπαϊκή COH-FIT η οποία διεξάγεται και στη χώρα μας με πρωτοβουλία της Β Ψυχιατρικής κλινικής του ΑΠΘ υπό τον καθηγητή ψυχιατρικής Β. Μποζίκα (το διάστημα από 26-4 έως τέλος Ιουνίου σε 7.467 άτομα, με διάμεση ηλικία αντρών τα 42 έτη και γυναικών τα 40).
Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της μελέτης υπό τον καθηγητή Μποζίκα δείχνουν εντυπωσιακή αύξηση των επιπέδων του στρες και στα δύο φύλα κατά 20 μονάδες τις τελευταίες δύο εβδομάδες συγκριτικά με το ανάλογο διάστημα πριν από την πανδημία. Υψηλότατα είναι τα ποσοστά του στρες στους ηλικιωμένους άνω των 65 ετών (96,32%)
Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα δείχνουν εντυπωσιακή αύξηση των επιπέδων του στρες και στα δύο φύλα κατά 20 μονάδες τις τελευταίες δύο εβδομάδες συγκριτικά με το ανάλογο διάστημα πριν από την πανδημία. Υψηλότατα είναι τα ποσοστά του στρες στους ηλικιωμένους άνω των 65 ετών (96,32%).
Άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα αυτής της μελέτης είναι η αύξηση των επιπέδων της μοναξιάς του πληθυσμού με επιδείνωση που αγγίζει το 69,62%, με εντυπωσιακή αύξηση στα ηλικιωμένα άτομα (96,15%).
Επίσης, η αύξηση των επιπέδων του θυμού με επιδείνωση κατά 71% σε σύγκριση με το ανάλογο διάστημα πριν από την πανδημία. Υψηλότερα είναι τα επίπεδα θυμού στους νεαρούς ενήλικες και ακόμη περισσότερο στους ηλικιωμένους άνω των 65 ετών.
Για να πούμε και κάτι αισιόδοξο, παρατηρήθηκε βελτίωση της κοινωνικά επωφελούς συμπεριφοράς (αλληλεγγύης) σε σύγκριση με την προ πανδημίας περίοδο.
Σημειώνεται, εξάλλου, ότι η αύξηση της χρήσης του ίντερνετ, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των ΜΜΕ άγγιξε το 84,7%.
Από διάφορες έρευνες στο εξωτερικό συγκλίνουν τα ευρήματα αύξησης του άγχους, της κατάθλιψης, της χρήσης ουσιών και της ενδοοικογενειακής βίας, αλλά επίσης της αυτοκτονικότητας των νέων.
Οι κοινωνικές ανισότητες, η εργασιακή ανασφάλεια, η φτωχοποίηση και η οικονομική δυσπραγία συνδέονται με την αύξηση του χρόνιου στρες το οποίο εγκαθίσταται σε προϋπάρχον έδαφος από την οικονομική κρίση.
Χρόνια νοσήματα όπως η υπέρταση, η παχυσαρκία, οι δυσλιπιδαιμίες, ο διαβήτης τύπου 2, τα αυτοάνοσα νοσήματα, το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης και πόνου, οι διαταραχές διατροφής, οι σωματοποιήσεις του στρες μπορεί να συνδυάζονται με την προαναφερθείσα ψυχιατρική παθολογία. Κάποιες φορές συμπλέκονται με επικίνδυνες κα παραβατικές συμπεριφορές (επιθετικότητα, επικίνδυνη οδήγηση, αντικοινωνική συμπεριφορά). Όλα αυτά μαζί, στοιχεία μιας γενικότερης ψυχοσωματικής ευαλωτότητας, συνθέτουν την απαισιόδοξη πρόβλεψη έκλυσης μιας πανδημίας ψυχικής υγείας.
Τι να κάνουμε;
Στο πρώτο κύμα της πανδημίας αποδείχτηκαν σαν αποτελεσματικές στρατηγικές αυτά που όλοι ξέρουμε: Άσκηση, ελεγχόμενη χρήση διαδικτύου, χόμπι, άμεση κοινωνική επαφή με αποστάσεις, εργασία στο σπίτι, υπεύθυνη ενημέρωση και, κυρίως, ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης και της φροντίδας προς τον συνάνθρωπο.
Η υγειονομική κρίση σε συνδυασμό με την ισχυρή οικονομική στήριξη από την ΕΕ μας δίνει τη δυνατότητα να επανασχεδιάσουμε και να ενισχύσουμε το δημόσιο σύστημα υγείας δίνοντας έμφαση και σε στοχευμένες δράσεις ψυχικής υγείας
Η υγειονομική κρίση σε συνδυασμό με την ισχυρή οικονομική στήριξη από την ΕΕ μας δίνει τη δυνατότητα να επανασχεδιάσουμε και να ενισχύσουμε το δημόσιο σύστημα υγείας δίνοντας έμφαση και σε στοχευμένες δράσεις ψυχικής υγείας. Για παράδειγμα, ενίσχυση των ανεπαρκών κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας (κέντρα ψυχικής υγείας, κέντρα ημέρας, κινητές μονάδες αστικού και αγροτικού τύπου), δράσεις προαγωγής και αγωγής ψυχικής υγείας, ιδιαίτερα για παιδιά και εφήβους, στοχευμένες δράσεις με πρότυπο καλές πρακτικές της ΕΕ για αντιμετώπιση της κατάθλιψης και πρόληψη της αυτοκτονικότητας και, τέλος, συστηματική ψυχολογική στήριξη των λειτουργών του συστήματος υγείας. Έχουμε ήδη αργήσει πολύ.
Το βασικό πρόταγμα είναι η στρατηγικής της «whole society approach», όπως προτείνει και ο ΠΟΥ, δηλαδή της δημιουργίας ισχυρών κοινοτικών δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης.
Δεν μπορεί να υπάρξει οικονομική ανάκαμψη χωρίς γενναία επένδυση στην υγεία, στην ψυχική υγεία και στην καινοτομία.
COVID-19: Τι πραγματικά συνέβη στην Αντίπαρο – Γεγονότα και ευθύνες, των Σ. Στυλιανίδη & Α. Σπανού (tvxs.gr)
Πηγή: tvxs.gr
Το πρώτο κρούσμα στην Αντίπαρο διαγνώστηκε στις 4 Αυγούστου: Αλλοδαπός εργάτης που μόλις είχε έρθει στο νησί και περιορίστηκε αμέσως σε καραντίνα. Στις 8 Αυγούστου διαγνώστηκαν άλλα τέσσερα κρούσματα και ως τις 11 Αυγούστου, μετά από ιχνηλάτηση επαφών και πολλαπλά τεστ από το Πολυδύναμο Ιατρείο, διαγνώστηκαν άλλα εννιά. Ηταν η μέρα που ανακοινώθηκε το mini lockdown απαγόρευση λειτουργίας όλων των επιχειρήσεων μετά τα μεσάνυχτα. Αλλά ήταν αργά.
Τα γεγονότα
Κάθε μέρα εντοπιζόταν ένα με δυο κρούσματα και η πλατεία ήταν ασφυκτικά γεμάτη, με κλειστά τα μπαρ, μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Πάρτυ γίνονταν σε βίλες και στην παραλία του κάμπινγκ και ο συνωστισμός στο κεντρικό καλντερίμι ήταν αμείωτος.
Ακολούθησε η δεύτερη «τιμωρία» του νησιού με την επιβολή της χρήσης μάσκας παντού, ακόμη και στην παραλία, και με την απαγόρευση συναθροίσεων πάνω από 9 άτομα.
Το κακό είχε γίνει. Μέσα σε λίγες μέρες, από 8 έως 13 Αυγούστου, ο έλεγχος χάθηκε και η κατάσταση ξέφυγε, παρά τις επίμονες εκκλήσεις των τοπικών αρχών προς την πολιτική προστασία για βοήθεια.
Δυο ντοκουμέντα που αποκαλύπτονται σήμερα δείχνουν τις βασικές αιτίες του προβλήματος πέρα από την απόκρυψη των κρουσμάτων: Η άρνηση/αδυναμία της πολιτείας να παρέχει τεστ και να ανταποκριθεί στα αιτήματα για ενίσχυση της αστυνομικής παρουσίας.
Οι ευθύνες
Στην Αντίπαρο υπάρχει ένας αστυνομικός ανά βάρδια και μάλιστα ντόπιος ή Παριανός, που σημαίνει ότι θα ήταν δύσκολο να επιβάλει πρόστιμο στον ξάδελφο ή στον θείο του.
Στις 3 Αυγούστου, όταν είχαν διαγνωστεί 12 κρούσματα στην Πάρο (που ποτέ δεν ανακοινώθηκαν επίσημα), ο Δήμος Αντιπάρου κατέθεσε αίτημα για ενίσχυση της αστυνομικής παρουσίας και των ελέγχων στο νησί, με τη βασική επισήμανση ότι «δημιουργείται εκρηκτική κατάσταση». Αλλά δεν υπήρξε καμία ανταπόκριση από την πλευρά της πολιτείας, όπως συνέβη πχ στη Μύκονο όπου πήγαν ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις.
Στις 17 Αυγούστου ο δήμαρχος Αντιπάρου Τάσος Φαρούπος είπε δημόσια ότι «δεν έχουμε κάποια ενημέρωση επίσημη από τον ΕΟΔΥ, δεν ξέρουμε πόσα κρούσματα υπάρχουν». Επίσης δήλωσε την επομένη ημέρα ότι δεν υπάρχει αστυνομία να επιβάλει τα μέτρα. Ζήτησε μάλιστα δημόσια την αποστολή αστυνομικής δύναμης, ενώ το είχε κάνει και με έγγραφο πριν από λίγες μέρες προς την Αστυνομική Διεύθυνση Κυκλάδων.
Υπήρχε ανενεργό κλιμάκιο του ΕΟΔΥ στο Κέντρο Υγείας Πάρου από τον Ιούλιο. Αλλά, δυστυχώς, στην Αντίπαρο ήρθε για πρώτη φορά στις 11 Αυγούστου. Η παρουσία του ήταν καθοριστική γιατί έκανε πολλά στοχευμένα τεστ (γύρω στα 250) στο διαμορφωμένο isobox (κι αυτό από δωρεά) στο δημοτικό πάρκινγκ του νησιού και συνέβαλε καθοριστικά στην ιχνηλάτηση επαφών και την ανάδειξη κρουσμάτων.
Στους κύκλους του ΕΟΔΥ και της Πολιτικής Προστασίας ήταν ήδη γνωστό ότι η Πάρος αποτελούσε το μεγαλύτερο πρόβλημα πανελληνίως εκείνη τη περίοδο. Και πράγματι, υπήρχαν ανεπίσημες πληροφορίες για τριψήφιο αριθμό κρουσμάτων από Πάρο και Αντίπαρο, από διαγνώσεις που έγιναν κυρίως στην Αθήνα μετά από την επιστροφή παραθεριστών από τα δύο νησιά.
Στην Αντίπαρο υπήρχαν 150 τεστ από δωρεά που εξαντλήθηκαν στις 13/8. Προστέθηκαν 50+50 πάλι από δωρεές. Στο αίτημα (στα τέλη Ιουλίου) των τοπικών υγειονομικών αρχών (σε Παρο και Αντίπαρο) για περισσότερα τεστ η απάντηση της 2ης Υγειονομικής Περιφέρειας ήταν σταθερά η παραπομπή στους ιδιώτες. «Απευθυνθείτε στους δωρητές» (βλ έγγραφο). Είναι μάλιστα εντυπωσιακό το γεγονός ότι ζητούνται τα ονόματα των δωρητών, προφανώς για λόγους δημοσίων σχέσεων.
Οπως είναι ήδη γνωστό, από τις 16 Ιουλίου είχε έρθει mail προς όλες τις μονάδες της Διοικησης Υγειονονικής Περιφέρειας (ΔΥΠΕ) με το εξής περιεχόμενο:
«Προς:
-Προέδρους Δ.Ε.
-Υπεύθυνους για το Συντονισμό της Επιστημονικής Λειτουργίας Κ.Υ. 2ης Υ.ΠΕ. Πειραιώς και Αιγαίου
Με αφορμή τα Δελτία Τύπου που εξέδωσαν τις τελευταίες μέρες Κ.Υ. και αφορούσαν ενημέρωση του κοινού για κρούσματα COVID-19, σας επισημαίνουμε ότι κανένα Δελτίο Τύπου δε θα εκδίδεται χωρίς προηγούμενη ενημέρωση και συνεννόηση με τη Διοίκηση της 2ης Υ.ΠΕ. Πειραιώς και Αιγαίου.
Σας υπενθυμίζουμε ότι η αρμοδιότητα και η ευθύνη για την ενημέρωση για επιβεβαιωμένα περιστατικά COVID-19 ανήκει αποκλειστικά στον ΕΟΔΥ.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΡΟΪΛΟΣ, ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ 2ΗΣ ΥΠΕ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ ΑΙΓΑΙΟΥ»
Η αδράνεια
«Ούτε στις γυναίκες μας δεν θα τα λέμε». Είναι μια φράση που ακούστηκε σε μια από τις δραματικές τηλε-συνεδριάσεις της επιτροπής διαχείρισης κρίσης που συγκροτήθηκε την άνοιξη υπό την προεδρία του Δημάρχου Πάρου Μ. Κωβαίου.
Υπήρχε σαφής τάση στην Πάρο για συγκάλυψη του προβλήματος για να μην γνωστοποιηθούν τα κρούσματα. Με τα δώδεκα θετικά στις αρχές Αυγούστου η Πάρος ίσως είχε μπει σε έκτακτα μέτρα νωρίτερα. Αυτό σε ένα νησί που διαφημιζόταν σαν covid free και με το αστείο μότο «WE ready, YOU safe, ALL happy» θα ήταν σοβαρότατο πλήγμα στην αξιοπιστία του (φιλοκυβερνητικού) δημάρχου Πάρου.
Στο μεταξύ οι άδειες των ειδικών γιατρών στο Κέντρο Υγείας Πάρου, στη διοίκηση του οποίου υπάγονται οι γιατροί του Πολυδύναμου Ιατρείου Αντιπάρου, είχαν δοθεί με όρους γραφειοκρατικής αμεριμνησίας υπό την έγκριση της 2ης ΔΥΠΕ. Καμία αίσθηση κινδύνου και κανένας σχεδιασμός, κανένα εναλλακτικό σχέδιο σε περίπτωση νόσησης γιατρών. Τα νησιά ετοιμάζονταν για ένα δυνατό τουριστικό καλοκαίρι, με μικρότερη σεζόν, σαν να είχε τελειώσει η πανδημία, όχι σαν η απειλή να είναι μπροστά.
Και βέβαια καμία πρόσληψη ή απόσπαση γιατρού στα δύο νησιά, όπως ευαγγελιζόταν το Υπουργείο Υγείας για τη θωράκιση των νησιών, ακόμα και αφού έγινε ορατό το πρόβλημα. Είναι ενδεικτικό ότι ο ένας γιατρός στην Αντίπαρο διενήργησε μόνος του πάνω από 120 τεστ απο τις αρχές έως τα μέσα Αυγούστου (ως την αποστολή του κλιμακίου του ΕΟΔΥ στο νησί, 3 φορές την εβδομάδα), χωρίς καμία βοήθεια.
Ως προς την τήρηση της καραντίνας, αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις πριν δέκα μέρας η τοπική αστυνομική διεύθυνση άρχισε να ενημερώνεται για να ελέγχει τον περιορισμό όσων βρίσκονται σε καραντίνα. Το πολυδύναμο Ιατρείο Αντιπάρου έχει ήδη διαθέσει, πάλι από δωρεά, 2.000 μάσκες και υπάρχουν άλλες 4.000.
Τώρα η οικονομική καταστροφή είναι περισσότερο ορατή από το υγειονομικό πρόβλημα: Το νησί έχει αδειάσει, άρχισε να φεύγει ο κόσμος προς Νάξο (μέχρι και βραδινά δρομολόγια γίνονταν από τη δυτική Πάρο προς τη Νάξο (εκεί που οι επιχειρήσεις δεν έκλειναν στις 12) και Σύρο μετά το mini lockdown γιατί δεν υπήρχαν εισιτήρια για Πειραιά, πολλές επιχειρήσεις έχουν κλείσει και διαχέεται ένα γενικευμένο παράπονο σε όλο το νησί: Γιατί στοχοποιηθήκαμε, γιατί πληρώσαμε τόσο βαρύ τίμημα, τι θα μπορούσε να έχει γίνει διαφορετικά, τι μας περιμένει το επόμενο καλοκαίρι.
Ενα ακόμη ερώτημα που κυκλοφορεί στο νησί είναι μήπως τελικά άδικα Πάρος και Αντίπαρος στιγματίστηκαν ως μόνοι τόποι υπερδιασποράς, τη στιγμή που σε άλλα νησιά με πολύ κόσμο αλλά χωρίς μοριακό αναλυτή (όπως στην Αμοργό, την Ίο κ.ά) δεν υπήρχε καν δυνατότητα αποτύπωσης της επιδημιολογικής πραγματικότητας. Μηδέν τεστ, μηδέν κρούσματα, ALL HAPPY… Στην Πάρο και στην Αντίπαρο κυριαρχεί η άποψη ότι η Πολιτική Προστασία έπρεπε να πάρει απόφαση για όλα τα νησιά συνολικά.
Ελλείμματα και μαθήματα
Ο εφιάλτης που έζησε η Αντίπαρος αναδεικνύει τρία δομικά ελλείμματα που αν δεν αντιμετωπιστούν αυτή η ιστορία καταστροφής θα επαναληφθεί.
Θωράκιση του τοπικού συστήματος υγείας
- Τα τεστ από τον ΕΟΔΥ γίνονται σε ένα ISO BOX στο πάρκινγκ γιατί στο περιφερειακό ιατρείο δεν υπάρχει χώρος και υποδομή. Το αίτημα για ενίσχυση και αναβάθμιση του περιφερειακού ιατρείου (σε εξοπλισμό, υποδομή, προσωπικό), εκκρεμεί εδώ και ένα χρόνο (ενδεικτικά παρατίθεται το αίτημα προς το Υπουργείο Υγείας), παρόλο που η ανάπτυξη του νησιού είναι αλματώδης και μπορεί να φιλοξενεί ακόμη και 10.000 ανθρώπους τις πιο θερμές τουριστικά μέρες.
- Στο κέντρο υγείας Πάρου την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου εφημέρευαν μόνο δυο γιατροί. Στην Αντίπαρο από τις αρχές ως τα μέσα Αυγούστου μόνο ένας. Εγκρίθηκαν καλοκαιρινές άδειες χωρίς επίγνωση της κρισιμότητας της συγκυρίας και χωρίς καν συναίσθηση των πραγματικών αναγκών.
- Οι οδηγίες της ΔΥΠΕ αφορούσαν μόνο τον έλεγχο της πληροφορίας, δηλαδή τον επικοινωνιακό. Καμία οδηγία δεν δόθηκε στο υγειονομικό προσωπικό και στην τοπική αυτοδιοίκηση για τη διαχείριση της τοπικής πανδημίας.
Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης
Το κρίσιμο είναι πώς χτίζεται η συναίνεση και πώς βρίσκεται η ισρροπία μεταξύ της επιχειρηματικής δραστηριότητας και της ενίσχυσης και προστασίας της δημόσιας υγείας. Στην αρχή του καλοκαιριού η επιθυμία πολλών επιχειρηματιών ήταν να μην κλείνουν τα μαγαζιά στις τρεις αλλά στις τέσσερις το πρωί. Τελικά έκλεισαν στις δώδεκα και κάποια τελείως.
Ο δήμος με ανακοινώσεις του προσπάθησε να προειδοποιήσει και να προλάβει. Αλλά όταν δεν υπάρχει κεντρική καθοδήγηση και σχεδιασμός, είναι αδύνατο να προκύψει θετικό αποτέλεσμα. Στην Αντίπαρο όλοι γνωρίζουν ότι το κρίσιμο είναι η αποσυμφόρηση της πλατείας. Αυτό δεν θα μπορούσε να το επιβάλει ο Δήμος ούτε τυπικά ούτε ουσιαστικά. Και κανείς άλλος, άνωθεν, δεν ασχολήθηκε.
Ο ρόλος της αστυνομίας
Η εντοπιότητα των αστυνομικών εμποδίζει την αποτελεσματική εφαρμογή των μέτρων, ακόμη και αν παρθούν τα σωστά μέτρα. Εννοείται πως ένας αστυνομικός ανά βάρδια δεν είναι δυνατόν να κάνει τον απαιτούμενο έλεγχο. Αλλά και ο οριζόντιος χαρακτήρας των μέτρων κάνει πολύ δύσκολη την εσωτερίκευσή τους. Είναι εντελώς ανορθολογικό (εκτός από ανεφάρμοστο) να επιβάλλεται η χρήση μάσκας στην παραλία, όπως ήταν παράλογη η απαγόρευση του κολυμπιού και του ψαρέματος τον καιρό της καραντίνας.
Η τοπική κοινωνία έπαιρνε διαρκώς αντιφατικά και παράδοξα μηνύματα με αποτέλεσμα να είναι ευάλωτη σε θεωρίες συνωμοσίας που οδηγούν σε συμπεριφορές ανευθυνότητας. Ακόμα και σήμερα δεν φορούν όλοι μάσκα.
Σκέψεις και συμπεράσματα
- Η συσκότιση και η συνειδητή απόκρυψη των κρουσμάτων ενισχύει τις κοινωνικά ανεύθυνες αντιδράσεις και δίνει άλλοθι στους ιδιοτελώς «ανυπάκουους» να μην συμμορφώνονται με τα μέτρα προστασίας.
- Η «κοινοτητα διάψευσης», η άτυπη συμφωνία σιωπής μεταξύ πολιτικής προστασίας, τοπικής αυτοδιοίκησης, και επιχειρηματιών προσφέρει βραχυπρόθεσμη ανακούφιση αλλά λειτουργεί διαλυτικά για τη συνδιαμόρφωση, με τη συμμετοχή των κατοίκων, μιας συναινετικής λύσης για τον αμοιβαίο σεβασμό της δημόσιας υγείας και της τοπικής επιχειρηματικότητας.
- Ο πολύτιμος χρόνος που κερδήθηκε από το γενικευμένο lockdown έπρεπε να μας προτρέψει να υιοθετήσουμε μία στρατηγική προετοιμασίας όχι μόνο των νοσοκομείων (αύξηση κλινών ΜΕΘ) αλλά και των δομών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, ειδικά στις ευάλωτες περιοχές. Η δημιουργία κινητών μονάδων υγείας στις νησιωτικές περιοχές προβάλλει πλέον ως αναγκαία.
- Η ενίσχυση των δημόσιων εργαστήριων στα κέντρα υγείας των νησιών σε συνεργασία με τα ερευνητικά κέντρα της χώρας είναι απαραίτητη.
- Οι μαζικές αφίξεις με πλοία και αεροπλάνα χωρίς τεστ αποδείχθηκαν καταστροφικές.
- Η ψυχική υγεία του πληθυσμού υποφέρει, πάντα, «ήσυχα». Κανείς δεν μιλάει για το φόβο, το άγχος, την κατάθλιψη, τις υποχονδριακές αντιδράσεις, τις παρανοϊκές σκέψεις που αναπτύσσονται ως άμυνα απέναντι σε μια απρόβλεπτη και ακραία απειλητική συνθήκη. Επομένως, χρειάζεται ενίσχυση των τοπικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
- Οι καλές διεθνείς πρακτικές μιλούν για «whole of society approach», δηλαδή μια ολιστική κοινωνική προσέγγιση, προκειμένου οι οδηγίες από τις δημόσιες αρχές να εφαρμόζονται σε συνδυασμό με την την αυτονόητη ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας και την ενεργό συμμετοχή των πολιτών.
- Η αμφιθυμία της πολιτείας απέναντι στη γνώμη και τις οδηγίες των εμπειρογνωμόνων (πολιτικό κόστος και εργαλειοποιηση των ειδικών εφόσον συμφωνούν) διαχέεται κοινωνικά με σοβαρές επιπτώσεις τόσο για την άντληση κοινοτικών πόρων από τοπικά δίκτυα- προαγωγούς της δημόσιας υγείας όσο και για τη μείωση της ψυχικής ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών που βρίσκονται σε σύγχυση και αποπροσανατολισμό καταλήγοντας στην υιοθέτηση ατομικών λύσεων.
- Η πανδημία αυτή, όπως και άλλες ιστορικές υγειονομικές κρίσεις (πχ πανώλη, φυματίωση, AIDS, Εμπολα, SARS1 κλπ), μας διδάσκουν ότι δεν υπάρχουν ατομικές λύσεις και ότι, αν η πολιτεία δεν συγκροτήσει με διαφάνεια τον τρόπο λήψης αποφάσεων, με στόχο μια ευρύτατη κοινωνική συναίνεση, με αξιόπιστους όρους κόστους-οφέλους για τα μέτρα που υιοθετούνται, τότε οδηγούμαστε, νομοτελειακά, σε αποτυχία, η οποία δεν μπορεί να συγκαλυφθεί μέσα από έναν επικοινωνιακό «θρίαμβο».
* Η Αγγελική Σπανού είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας
** Ο Στέλιος Στυλιανιδης είναι καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο, ιδρυτής των κινητών μονάδων ψυχικής υγείας Κυκλάδων της ΕΠΑΨΥ (2004),ψυχίατρος-ψυχαναλυτής και έχει σπίτι στην Αντίπαρο.
